സ്വഭാവവിശേഷം (Trait)

ഒരു വ്യക്തിയുടെ പെരുമാറ്റത്തെയും ചിന്താരീതികളെയും സ്ഥിരമായി സ്വാധീനിക്കുന്ന സ്വഭാവഗുണങ്ങളെയാണ് സ്വഭാവവിശേഷം (trait) എന്ന് മനഃശാസ്ത്രത്തിൽ വിശേഷിപ്പിക്കുന്നത്. ഇത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ വ്യക്തിത്വത്തിന്റെ (personality) അടിസ്ഥാന ഘടകങ്ങളിലൊന്നാണ്. ഒരാൾ വ്യത്യസ്ത സാഹചര്യങ്ങളിൽ എങ്ങനെ പ്രതികരിക്കുന്നു, എങ്ങനെ ചിന്തിക്കുന്നു, എങ്ങനെ അനുഭവിക്കുന്നു എന്നതിനെ ഇത് നിർണയിക്കുന്നു.

സ്വഭാവവിശേഷങ്ങൾ ജന്മനാ ലഭിക്കുന്നതും, ജീവിതാനുഭവങ്ങളിലൂടെ രൂപപ്പെടുന്നതുമാണ്. ഇവ ഹ്രസ്വകാലത്തേക്ക് മാത്രം കാണുന്ന ഒരു മാനസികാവസ്ഥയോ വികാരമോ അല്ല, മറിച്ച് കാലക്രമേണ സ്ഥിരമായി നിലനിൽക്കുന്ന സ്വഭാവവിശേഷങ്ങളാണ്.

ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരാൾ അന്തർമുഖൻ (introverted) ആണെങ്കിൽ, അയാൾ പൊതുവെ വലിയ ആൾക്കൂട്ടത്തിൽനിന്ന് ഒഴിഞ്ഞുമാറാനും, സ്വന്തമായി സമയം ചെലവഴിക്കാനും ഇഷ്ടപ്പെടുന്നു. ഈ സ്വഭാവം വിവിധ സാഹചര്യങ്ങളിൽ അയാൾ പ്രകടിപ്പിക്കും – ഒരു പാർട്ടിയിൽ, ജോലിസ്ഥലത്ത്, അല്ലെങ്കിൽ സുഹൃത്തുക്കളോടൊപ്പം ആയിരിക്കുമ്പോൾ പോലും. അതേസമയം, ഒരു ബഹിർമുഖൻ (extraverted) ആണെങ്കിൽ, അയാൾ പുതിയ ആളുകളുമായി ഇടപഴകാനും, ശ്രദ്ധാകേന്ദ്രമാകാനും ഇഷ്ടപ്പെടുന്നു. ഈ രണ്ട് സ്വഭാവങ്ങളും വ്യക്തിത്വത്തിന്റെ സ്ഥിരമായ വിശേഷണങ്ങളാണ്.

മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ പല സിദ്ധാന്തങ്ങളിലൂടെ ഇവയെ വിശദീകരിക്കാൻ ശ്രമിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഗോർഡൺ ആൽപോർട്ടിന്റെ ട്രെയ്റ്റ് സിദ്ധാന്തം (Allport’s Trait Theory) അതിൽ ഒന്നാണ്. സ്വഭാവവിശേഷമനഃശാസ്ത്രത്തിന്റെ പിതാവായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്ന ഗോർഡൺ ആൽപോർട്ട് ട്രെയ്റ്റുകളെ മൂന്ന് വിഭാഗങ്ങളായി തിരിച്ചു:

അടിസ്ഥാനപരമായ സ്വഭാവവിശേഷം (Cardinal Traits): ഒരു വ്യക്തിയുടെ ജീവിതത്തെ മുഴുവൻ സ്വാധീനിക്കുന്നതും, അവരുടെ വ്യക്തിത്വത്തെ പൂർണ്ണമായി നിർവചിക്കുന്നതുമായ ട്രെയ്റ്റുകൾ. ഉദാഹരണത്തിന്, മദർ തെരേസയുടെ ‘പരോപകാരമനോഭാവം’ അല്ലെങ്കിൽ മഹാത്മാഗാന്ധിയുടെ ‘അഹിംസ’. ഇത്തരം ട്രെയ്റ്റുകൾ വളരെ അപൂർവമാണ്.

കേന്ദ്രസ്വഭാവവിശേഷം (Central Traits): ഒരു വ്യക്തിയുടെ വ്യക്തിത്വത്തെ രൂപപ്പെടുത്തുന്ന പ്രധാന സ്വഭാവഗുണങ്ങൾ. സാധാരണയായി ഒരാളെ വിവരിക്കാൻ ഉപയോഗിക്കുന്ന 5-10 ട്രെയ്റ്റുകൾ ഈ വിഭാഗത്തിൽ വരുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന്, ‘സൗഹൃദപരമായ’, ‘വിശ്വസ്തനായ’, ‘സത്യസന്ധനായ’ തുടങ്ങിയവ.

രണ്ടാംതരമായ സ്വഭാവവിശേഷം (Secondary Traits): ചില പ്രത്യേക സാഹചര്യങ്ങളിൽ മാത്രം പ്രകടമാകുന്ന സ്വഭാവവിശേഷങ്ങൾ. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു പ്രത്യേക ഭക്ഷണത്തോടുള്ള ഇഷ്ടം അല്ലെങ്കിൽ ചില രാഷ്ട്രീയപരമായ അഭിപ്രായങ്ങൾ.

ആൽപോർട്ട് പറഞ്ഞ ഒരു പ്രശസ്തമായ ഉദ്ധരണി ഇതാണ്: “വ്യക്തിത്വം എന്നത് വ്യക്തിയുടെ പരിസ്ഥിതിയുമായി പൊരുത്തപ്പെടാൻ സഹായിക്കുന്ന മാനസികവും ശാരീരികവുമായ സംവിധാനങ്ങളുടെ ഒരു ചലനാത്മകമായ കൂട്ടമാണ്.”

റെയ്മണ്ട് കറ്റെൽ ട്രെയ്റ്റുകളെ ആഴത്തിൽ പഠിച്ച് വ്യക്തിത്വത്തെ 16 പ്രധാന ഘടകങ്ങളായി തരംതിരിച്ചു. (Cattell’s 16 Personality Factors)ആളുകളുടെ പെരുമാറ്റം അളക്കാൻ സഹായിക്കുന്ന ഒരു ചോദ്യോത്തരരീതിയും (16 PF Questionnaire) അദ്ദേഹം വികസിപ്പിച്ചു.

ഇന്ന് മനഃശാസ്ത്രത്തിൽ ഏറ്റവും കൂടുതൽ സ്വീകാര്യമായ സിദ്ധാന്തമാണ് അഞ്ചു വ്യക്തിത്വഘടക മോഡൽ (Big Five Personality Traits) എല്ലാ മനുഷ്യരുടെയും വ്യക്തിത്വത്തെ പ്രധാനപ്പെട്ട അഞ്ച് ട്രെയ്റ്റുകളായി ഇത് ചുരുക്കുന്നു. ഇവ ഓരോന്നും ഒരു സ്കെയിലിൽ അളക്കാവുന്നതാണ്.

അനുഭവങ്ങൾക്കായുള്ള തുറന്ന മനസ്സ് (Openness to Experience): ഭാവനാശക്തിയും, പുതിയ കാര്യങ്ങൾ അറിയാനുള്ള താൽപ്പര്യവും.

മനസ്സറിഞ്ഞ് പ്രവർത്തിക്കാനുള്ള കഴിവ് (Conscientiousness): ചിട്ടയും, ഉത്തരവാദിത്തബോധവും, ലക്ഷ്യബോധവും.

ബഹിർമുഖത്വം (Extraversion): സാമൂഹിക ഇടപെഴകലിനുള്ള താൽപ്പര്യവും, ഊർജ്ജസ്വലതയും.

യോജിച്ച് പോകാനുള്ള കഴിവ് (Agreeableness): സഹകരണ മനോഭാവവും, ദയയും, സ്നേഹവും.

മാനസിക സ്ഥിരതയില്ലായ്മ (Neuroticism): ഉത്കണ്ഠ, ദുഃഖം, ഭയം തുടങ്ങിയ നെഗറ്റീവ് വികാരങ്ങൾ പെട്ടെന്ന് ഉണ്ടാകാനുള്ള സാധ്യത.

ഈ സിദ്ധാന്തങ്ങളെല്ലാം മനുഷ്യന്റെ വ്യക്തിത്വത്തെ മനസ്സിലാക്കാനും, പ്രവചിക്കാനും സഹായിക്കുന്നു. ഓരോ വ്യക്തിയും ഈ സ്വഭാവവിശേഷങ്ങളുടെ വ്യത്യസ്തമായൊരു സംയോജനമാണ്. ഒരു വ്യക്തിയുടെ പെരുമാറ്റങ്ങൾ മനസ്സിലാക്കുന്നതിനും, അതുവഴി അവരുമായി കൂടുതൽ ഫലപ്രദമായി ഇടപെടുന്നതിനും ഈ സിദ്ധാന്തങ്ങൾ പ്രയോജനപ്പെടുന്നു.

ജനിതകമായ ചിത്തവൃത്തി (Temperament)

മനഃശാസ്ത്രത്തിൽ, ടെംപറാമെന്റ് (Temperament) എന്നത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ പെരുമാറ്റരീതികളെയും, വൈകാരിക പ്രതികരണങ്ങളെയും സ്വാധീനിക്കുന്ന, ജന്മനായുള്ളതും അടിസ്ഥാനപരവുമായ സ്വഭാവഗുണങ്ങളെയാണ്. ഇത് ഒരാളുടെ വ്യക്തിത്വത്തിന്റെ (Personality) ജീവശാസ്ത്രപരമായ അടിത്തറയായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. ലളിതമായി പറഞ്ഞാൽ, ഒരു വ്യക്തിയുടെ ലോകത്തോടുള്ള ആദ്യകാല പ്രതികരണരീതികളെ ഇത് നിർണ്ണയിക്കുന്നു.

ടെംപറാമെന്റ് എന്നത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ സ്വഭാവത്തിന്റെ അടിസ്ഥാനപരമായ “എങ്ങനെ” എന്ന ഭാഗമാണ്. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു കുഞ്ഞ് എങ്ങനെ ചിട്ടയോടെ ഭക്ഷണം കഴിക്കുന്നു, എത്രത്തോളം വേഗത്തിൽ പുതിയ സാഹചര്യങ്ങളുമായി പൊരുത്തപ്പെടുന്നു, അല്ലെങ്കിൽ എത്ര തീവ്രമായി പ്രതികരിക്കുന്നു എന്നതെല്ലാം ടെംപറാമെന്റിന്റെ ഭാഗമാണ്. ഇത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ വ്യക്തിത്വത്തിന്റെ ഒരു പ്രധാന ഘടകമാണെങ്കിലും, അത് വ്യക്തിത്വം മുഴുവനല്ല. വ്യക്തിത്വം എന്നത് ടെംപറാമെന്റിനും, ജീവിതാനുഭവങ്ങൾ, വളർത്തൽ രീതികൾ, സംസ്കാരം തുടങ്ങിയ ഘടകങ്ങൾക്കും ഒപ്പം രൂപപ്പെടുന്നതാണ്.

ടെംപറാമെന്റ് സാധാരണയായി താഴെ പറയുന്ന ചില അളവുകോലുകൾ ഉപയോഗിച്ച് മനസ്സിലാക്കാം:

പ്രവർത്തനക്ഷമത (Activity Level): ഒരു വ്യക്തി എത്രത്തോളം ഊർജ്ജസ്വലനാണ് അല്ലെങ്കിൽ ശാന്തനാണ്.

ചിട്ട (Rhythmicity): ഉറങ്ങുന്നതിനും, ഭക്ഷണം കഴിക്കുന്നതിനും, മറ്റ് ദൈനംദിന കാര്യങ്ങൾക്കും ഒരു വ്യക്തിക്ക് എത്രത്തോളം സ്ഥിരമായ ചിട്ടയുണ്ട്.

 പുതിയ സാഹചര്യങ്ങളോടുള്ള പ്രതികരണം (Approach/Withdrawal): പുതിയ ആളുകളെയോ, സ്ഥലങ്ങളെയോ, സാഹചര്യങ്ങളെയോ ഒരു വ്യക്തി എങ്ങനെ സമീപിക്കുന്നു – ആകർഷണത്തോടെയാണോ അതോ ഒഴിഞ്ഞുമാറിക്കൊണ്ടാണോ.

പൊരുത്തപ്പെടാനുള്ള കഴിവ് (Adaptability): പുതിയ മാറ്റങ്ങളുമായി എത്ര വേഗത്തിൽ ഒരാൾക്ക് പൊരുത്തപ്പെടാൻ സാധിക്കുന്നു.

വൈകാരിക തീവ്രത (Intensity of Reaction): ഒരു വ്യക്തി വികാരങ്ങൾ എത്ര തീവ്രമായി പ്രകടിപ്പിക്കുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു ചെറിയ വിഷമത്തിൽ പോലും ഉച്ചത്തിൽ കരയുന്ന കുഞ്ഞ്, അല്ലെങ്കിൽ ശാന്തനായിരിക്കുന്ന കുഞ്ഞ്.

ശ്രദ്ധാപരിധി (Attention Span and Persistence): ഒരു കാര്യത്തിൽ എത്രത്തോളം ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിക്കാനും, അതിൽ തുടരാനും ഒരാൾക്ക് സാധിക്കുന്നു.

ടെംപറാമെന്റിനെക്കുറിച്ചുള്ള പ്രധാന സിദ്ധാന്തങ്ങൾ താഴെക്കൊടുക്കുന്നു:

അലക്സാണ്ടർ ചെസ്സ്, സ്റ്റെല്ല തോമസ് എന്നിവരുടെ സിദ്ധാന്തം (Chess and Thomas’s Temperament Theory)

ഈ സിദ്ധാന്തം ടെംപറാമെന്റിനെ മൂന്ന് പ്രധാന തരങ്ങളായി തിരിക്കുന്നു. കുട്ടികളുടെ ആദ്യകാല സ്വഭാവങ്ങൾ നിരീക്ഷിച്ചാണ് അവർ ഈ നിഗമനത്തിലെത്തി.

എളുപ്പമുള്ള കുഞ്ഞ് (Easy Child): പൊതുവെ സന്തോഷവാന്മാരും, ചിട്ടയുള്ളവരും, പുതിയ സാഹചര്യങ്ങളുമായി വേഗത്തിൽ പൊരുത്തപ്പെടുന്നവരും.

പ്രയാസമേറിയ കുഞ്ഞ് (Difficult Child): പുതിയ സാഹചര്യങ്ങളോട് പ്രതികരിക്കാൻ മടിക്കുന്നവരും, വൈകാരികമായി തീവ്രമായി പ്രതികരിക്കുന്നവരും, ചിട്ടയില്ലാത്തവരും.

പതുക്കെ ഉണരുന്ന കുഞ്ഞ് (Slow-to-warm-up Child): പുതിയ സാഹചര്യങ്ങളോട് ആദ്യമൊക്കെ മടി കാണിക്കുമെങ്കിലും, സാവധാനം പൊരുത്തപ്പെടുന്നവർ.

ഈ സിദ്ധാന്തം മുന്നോട്ടുവെച്ച ഒരു പ്രധാന ആശയം, ഒരു വ്യക്തിയുടെ ടെംപറാമെന്റും ചുറ്റുമുള്ള പരിസ്ഥിതിയും തമ്മിലുള്ള “യോജിപ്പ്” (Goodness of Fit) എന്ന സങ്കൽപ്പമാണ്. ഉദാഹരണത്തിന്, വളരെ സജീവമായ ഒരു കുഞ്ഞിന് (ഉയർന്ന പ്രവർത്തനക്ഷമതയുള്ള ടെംപറാമെന്റ്) ശാന്തമായ ചുറ്റുപാടുകളാണ് ലഭിക്കുന്നതെങ്കിൽ, അത് അവർക്ക് സമ്മർദ്ദമുണ്ടാക്കാം. എന്നാൽ, കളിക്കാൻ ധാരാളം സ്ഥലമുള്ള, ഊർജ്ജസ്വലരായ ആളുകളുള്ള ഒരു ചുറ്റുപാട് അവർക്ക് വളരാൻ സഹായകമാകും.

ജെറോം കാഗന്റെ സിദ്ധാന്തം (Jerome Kagan’s Theory)

ജെറോം കാഗൻ ടെംപറാമെന്റിനെ പ്രധാനമായും രണ്ട് വിഭാഗങ്ങളായി തിരിച്ചു:

നിഷ്കളങ്കമായ സ്വഭാവം (Uninhibited): പുതിയ സാഹചര്യങ്ങളോടും, ആളുകളോടും ഭയമില്ലാതെ ഇടപെഴകുന്നവർ.

വിമുഖതയുള്ള സ്വഭാവം (Inhibited): പുതിയ ആളുകളെയോ, സാഹചര്യങ്ങളെയോ ഭയത്തോടെ സമീപിക്കുന്നവർ, മിക്കപ്പോഴും വിമുഖത കാണിക്കുന്നു.

കാഗൻ കുട്ടികളുടെ ഈ സ്വഭാവങ്ങൾ അവരുടെ തലച്ചോറിലെ അമിഗ്ദലയുമായി ബന്ധപ്പെടുത്തി വിശദീകരിച്ചു. ജന്മനാ അമിഗ്ദല ഉയർന്ന പ്രതികരണം കാണിക്കുന്ന കുട്ടികൾ കൂടുതൽ വിമുഖത കാണിക്കാനുള്ള സാധ്യതയുണ്ടെന്ന് അദ്ദേഹം കണ്ടെത്തി.

ടെംപറാമെന്റും വ്യക്തിത്വവും തമ്മിലുള്ള വ്യത്യാസം പറയുകയാണെങ്കിൽ ടെംപറാമെന്റ് ജന്മനാ ഉള്ളതാണ്, ജീവശാസ്ത്രപരമായ അടിത്തറയുണ്ട്, വളരെ ചെറുപ്പത്തിൽ തന്നെ പ്രകടമാകും.

ടെംപറാമെന്റിന് പുറമെ, ജീവിതാനുഭവങ്ങൾ, വളർത്തൽ, സംസ്കാരം, സാമൂഹിക ബന്ധങ്ങൾ എന്നിവയിലൂടെ രൂപപ്പെടുന്നതാണ് വ്യക്തിത്വം. ഇത് ജീവിതത്തിലുടനീളം വികസിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കും.

ഒരു പ്രമുഖ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞൻ പറഞ്ഞതുപോലെ, “ടെംപറാമെന്റ് എന്നത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ ആദ്യകാല സ്വഭാവം നിർവചിക്കുന്ന ജീവശാസ്ത്രപരമായ അടിസ്ഥാനമാണ്, എന്നാൽ വ്യക്തിത്വം എന്നത് ജീവിതാനുഭവങ്ങളിലൂടെയും ഇടപെഴകലുകളിലൂടെയും രൂപപ്പെടുന്ന സങ്കീർണ്ണമായ ഒരു സ്വഭാവരൂപമാണ്.”

ചുരുക്കത്തിൽ, ടെംപറാമെന്റ് ഒരു വ്യക്തിയുടെ സ്വഭാവത്തിന്റെ അസംസ്കൃത രൂപമാണ്. അത് പിന്നീട് വ്യക്തിത്വം എന്ന സങ്കീർണ്ണമായ രൂപത്തിലേക്ക് വികസിക്കുന്നു. ഒരു വ്യക്തിയുടെ ടെംപറാമെന്റ് മനസ്സിലാക്കുന്നത്, അവരുടെ പെരുമാറ്റരീതികൾ പ്രവചിക്കുന്നതിനും, അവരെ നന്നായി മനസ്സിലാക്കുന്നതിനും സഹായിക്കുന്നു.

നിയന്ത്രണസ്ഥാനം (Locus of Control)

നിയന്ത്രണസ്ഥാനം അഥവാ ലോക്കസ് ഓഫ് കൺട്രോൾ (Locus of Control) എന്നത് മനഃശാസ്ത്രത്തിലെ ഒരു പ്രധാനപ്പെട്ട സംജ്ഞയാണ്. ഒരു വ്യക്തിയുടെ ജീവിതത്തിലെ സംഭവങ്ങളെ നിയന്ത്രിക്കുന്നത് താനാണോ അതോ ബാഹ്യമായ ശക്തികളാണോ എന്ന് വിശ്വസിക്കുന്ന മാനസികാവസ്ഥയെയാണ് ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നത്. പ്രശസ്ത മനഃശാസ്ത്രജ്ഞനായ ജൂലിയൻ റോട്ടർ (Julian B. Rotter) ആണ് 1954-ൽ ഈ ആശയം മുന്നോട്ട് വെച്ചത്.

ലോക്കസ് ഓഫ് കൺട്രോളിന് പ്രധാനമായും രണ്ട് വശങ്ങളുണ്ട്:

ആന്തരിക നിയന്ത്രണസ്ഥാനം (Internal Locus of Control): ഇങ്ങനെയുള്ള ആളുകൾ തങ്ങളുടെ ജീവിതത്തിലെ സംഭവങ്ങളെ നിയന്ത്രിക്കുന്നത് സ്വന്തം പ്രയത്നം, കഴിവുകൾ, തീരുമാനങ്ങൾ എന്നിവയാണെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നു. ഭാഗ്യം, വിധി, അല്ലെങ്കിൽ മറ്റുള്ളവരുടെ സഹായം എന്നിവയേക്കാൾ സ്വന്തം പരിശ്രമത്തിനാണ് ഇവർ പ്രാധാന്യം നൽകുന്നത്. ഇങ്ങനെയുള്ളവർ സാധാരണയായി കൂടുതൽ ആത്മവിശ്വാസമുള്ളവരും, ലക്ഷ്യബോധമുള്ളവരും, ഉത്തരവാദിത്തബോധമുള്ളവരുമായിരിക്കും. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു പരീക്ഷയിൽ ഉയർന്ന മാർക്ക് വാങ്ങിയ ഒരു വിദ്യാർത്ഥി, “ഞാൻ കഠിനാധ്വാനം ചെയ്തതുകൊണ്ടാണ് എനിക്ക് ഈ വിജയം ലഭിച്ചത്” എന്ന് ചിന്തിക്കുന്നു.

റോട്ടറുടെ ഉദ്ധരണി അനുസരിച്ചു “ഒരു വ്യക്തി ആന്തരിക നിയന്ത്രണസ്ഥാനം ഉള്ളവനാണെങ്കിൽ, അവൻ/അവൾ തനിക്ക് ലഭിക്കുന്ന സമ്മാനങ്ങളും (reinforcements) പ്രതികൂല അനുഭവങ്ങളും സ്വന്തം പ്രയത്നത്തിന്റെയോ, കഴിവിന്റെയോ, സ്വഭാവഗുണങ്ങളുടെയോ ഫലമാണെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നു.”

ബാഹ്യ നിയന്ത്രണസ്ഥാനം (External Locus of Control): ഇങ്ങനെയുള്ള ആളുകൾ തങ്ങളുടെ ജീവിതത്തിലെ സംഭവങ്ങളെ നിയന്ത്രിക്കുന്നത് വിധി, ഭാഗ്യം, സാഹചര്യങ്ങൾ, അല്ലെങ്കിൽ മറ്റുള്ളവരുടെ പ്രവർത്തനങ്ങൾ തുടങ്ങിയ ബാഹ്യശക്തികളാണെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നു. തങ്ങളുടെ പരിശ്രമത്തിന് കാര്യമായ ഫലമുണ്ടാകില്ലെന്ന് ഇവർ ചിന്തിക്കുന്നു. ഇങ്ങനെയുള്ളവർ പലപ്പോഴും നിസ്സഹായരും, സമ്മർദ്ദത്തിന് എളുപ്പം അടിമപ്പെടുന്നവരുമാകാം.ഉദാഹരണത്തിന്, പരീക്ഷയിൽ തോറ്റ ഒരു വിദ്യാർത്ഥി, “പരീക്ഷ വളരെ കഠിനമായതുകൊണ്ടാണ് ഞാൻ തോറ്റത്” അല്ലെങ്കിൽ “അധ്യാപകൻ എന്നെ മനപ്പൂർവ്വം തോൽപ്പിച്ചതാണ്” എന്ന് ചിന്തിക്കുന്നു. ഇവിടെ തോൽവിക്ക് കാരണം സ്വന്തം പരിശ്രമക്കുറവാണെന്ന് സമ്മതിക്കാതെ, അതിന്റെ കാരണം ബാഹ്യമായ ഒന്നിനുമേൽ ആരോപിക്കുന്നു. റോട്ടറുടെ ഉദ്ധരണി അനുസരിച്ചു, “ഒരു വ്യക്തി ബാഹ്യ നിയന്ത്രണസ്ഥാനം ഉള്ളവനാണെങ്കിൽ, അവൻ/അവൾ തനിക്ക് ലഭിക്കുന്ന പ്രതിഫലങ്ങൾ നിയന്ത്രിക്കുന്നത് സ്വന്തം പ്രവൃത്തികളല്ല, മറിച്ച് ഭാഗ്യം, വിധി, അല്ലെങ്കിൽ ശക്തരായ ആളുകൾ തുടങ്ങിയ ബാഹ്യശക്തികളാണെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നു.”

ലോക്കസ് ഓഫ് കൺട്രോൾ ഒരു വ്യക്തിയുടെ ജീവിതത്തിൽ വലിയ സ്വാധീനം ചെലുത്തുന്നു. പല മേഖലകളെ ഇത്‌ സ്വാധീനിക്കുന്നു.

അക്കാദമിക് വിജയം: ആന്തരിക നിയന്ത്രണസ്ഥാനമുള്ള വിദ്യാർത്ഥികൾ കൂടുതൽ കഠിനാധ്വാനം ചെയ്യാനും, മികച്ച വിജയം നേടാനും സാധ്യതയുണ്ട്.

ആരോഗ്യം: ആന്തരിക നിയന്ത്രണസ്ഥാനമുള്ള ആളുകൾ തങ്ങളുടെ ആരോഗ്യത്തിന്റെ ഉത്തരവാദിത്തം ഏറ്റെടുത്ത്, ചിട്ടയായ വ്യായാമം ചെയ്യാനും, ആരോഗ്യകരമായ ഭക്ഷണം കഴിക്കാനും ശ്രമിക്കുന്നു.

ജോലിയിലെ പ്രകടനം: ഇങ്ങനെയുള്ള ജീവനക്കാർ കൂടുതൽ പ്രൊഫഷണൽ ഉത്തരവാദിത്തം ഏറ്റെടുക്കുകയും, മികച്ച പ്രകടനം കാഴ്ചവെക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

മാനസികാരോഗ്യം: ആന്തരിക നിയന്ത്രണസ്ഥാനമുള്ളവർക്ക് വിഷാദം, ഉത്കണ്ഠ തുടങ്ങിയ മാനസിക പ്രശ്നങ്ങൾ ഉണ്ടാകാനുള്ള സാധ്യത കുറവാണ്. കാരണം, പ്രശ്നങ്ങളെ നേരിടാൻ തങ്ങൾക്ക് കഴിയുമെന്ന് അവർ വിശ്വസിക്കുന്നു.

മറ്റൊരു ഉദാഹരണം നോക്കുക ആണെങ്കിൽ, ഒരു കാർ അപകടം സംഭവിച്ചാൽ ആന്തരിക നിയന്ത്രണസ്ഥാനമുള്ളയാൾ: “ഞാൻ കൂടുതൽ ശ്രദ്ധിച്ചിരുന്നെങ്കിൽ ഈ അപകടം ഒഴിവാക്കാമായിരുന്നു” എന്ന് ചിന്തിക്കുന്നു. ഇവിടെ അയാൾ തന്റെ തെറ്റ് മനസ്സിലാക്കുകയും ഭാവിയിൽ കൂടുതൽ ശ്രദ്ധിക്കാനുള്ള സാധ്യതയുണ്ടാവുകയും ചെയ്യുന്നു. ബാഹ്യ നിയന്ത്രണസ്ഥാനമുള്ളയാൾ ആണെങ്കിൽ “എന്റെ നിർഭാഗ്യം കൊണ്ടാണ് ഈ അപകടം സംഭവിച്ചത്” അല്ലെങ്കിൽ “മറ്റേ ഡ്രൈവർ മോശമായി വണ്ടിയോടിച്ചതുകൊണ്ടാണ്” എന്ന് ചിന്തിക്കുന്നു. ഇവിടെ പ്രശ്നത്തിന്റെ ഉത്തരവാദിത്തം മറ്റൊരാളിലോ, അല്ലെങ്കിൽ ഭാഗ്യത്തിലോ ആരോപിക്കുന്നു.

ഒരാൾക്ക് പൂർണ്ണമായി ആന്തരിക നിയന്ത്രണസ്ഥാനമോ ബാഹ്യ നിയന്ത്രണസ്ഥാനമോ ഉണ്ടാകണമെന്നില്ല. ഭൂരിഭാഗം ആളുകൾക്കും ഈ രണ്ട് ചിന്താരീതികളുടെയും ഒരു മിശ്രിതമായിരിക്കും ഉണ്ടായിരിക്കുക. എന്നാൽ, ഏത് വശം കൂടുതൽ ശക്തമാണോ, അതനുസരിച്ചായിരിക്കും ഒരു വ്യക്തിയുടെ മനോഭാവവും പെരുമാറ്റരീതികളും രൂപപ്പെടുക. ഈ ആശയം മനസ്സിലാക്കുന്നത്, ഒരു വ്യക്തിയുടെ മനോഭാവത്തെയും ജീവിത വീക്ഷണത്തെയും കുറിച്ച് ആഴത്തിൽ മനസ്സിലാക്കാൻ സഹായിക്കുന്നു.

സ്വയം ധാരണ (Self concept)

സ്വയം ധാരണ അഥവാ സെൽഫ് കൺസെപ്റ്റ് (Self-concept) എന്നത് ഒരു വ്യക്തിക്ക് തന്നെക്കുറിച്ച് തന്നെയുള്ള ചിന്തകളുടെയും വികാരങ്ങളുടെയും വിശ്വാസങ്ങളുടെയും ആകെത്തുകയാണ്. “ഞാൻ ആരാണ്?” എന്ന ചോദ്യത്തിന് ഒരു വ്യക്തി നൽകുന്ന ഉത്തരമാണിത്. ഇത് ഒരാളുടെ സ്വന്തം കഴിവുകൾ, ബലഹീനതകൾ, വ്യക്തിത്വ സവിശേഷതകൾ, സാമൂഹികപരമായ റോളുകൾ എന്നിവയെക്കുറിച്ചുള്ള വിലയിരുത്തലുകൾ ഉൾക്കൊള്ളുന്നു.

സെൽഫ് കൺസെപ്റ്റിന് പ്രധാനമായും മൂന്ന് ഘടകങ്ങളുണ്ട്:

സ്വയം ചിത്രം (Self-image): ഇത് ഒരാൾക്ക് തന്നെക്കുറിച്ച് തന്നെയുള്ള കാഴ്ചപ്പാടാണ്. തന്റെ രൂപം, കഴിവുകൾ, സാമൂഹിക പദവി എന്നിവയെക്കുറിച്ചുള്ള മാനസിക ചിത്രമാണിത്. ഉദാഹരണത്തിന്, “ഞാൻ ഒരു വിദ്യാർത്ഥിയാണ്,” “ഞാൻ നീളമുള്ള ആളാണ്,” “എനിക്ക് നന്നായി ചിത്രം വരയ്ക്കാൻ അറിയാം.” ഇത് ഒരു വസ്തുതയെപ്പോലെ കാണുന്ന ഒന്നാണ്.

സ്വയം ആദരവ് / ആത്മാഭിമാനം (Self-esteem): ഇത് ഒരാൾക്ക് തന്നെക്കുറിച്ച് തന്നെയുള്ള വികാരപരമായ വിലയിരുത്തലാണ്. താൻ എത്രത്തോളം മൂല്യവാനാണ്, അല്ലെങ്കിൽ ഇഷ്ടപ്പെടാൻ അർഹനാണ് എന്നതിനെക്കുറിച്ചുള്ള വിശ്വാസമാണിത്. ഉദാഹരണത്തിന്, ഉയർന്ന ആത്മാഭിമാനമുള്ള ഒരാൾ, “എനിക്ക് എന്റെ കഴിവുകളിൽ വിശ്വാസമുണ്ട്, ഞാൻ ഒരു നല്ല സുഹൃത്താണ്” എന്ന് ചിന്തിക്കുന്നു. അതേസമയം, കുറഞ്ഞ ആത്മാഭിമാനമുള്ള ഒരാൾ, “എനിക്ക് കാര്യമായ കഴിവുകളൊന്നുമില്ല, എന്നെ ആരും ഇഷ്ടപ്പെടുന്നില്ല” എന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നു.

ആദർശപരമായ സ്വത്വം (Ideal Self): ഇത് ഒരാൾക്ക് എങ്ങനെ ആയിരിക്കാനാണ് ആഗ്രഹിക്കുന്നത് എന്നതിനെക്കുറിച്ചുള്ള ചിത്രമാണ്. ഈ സ്വത്വം ഒരു വ്യക്തിയുടെ ലക്ഷ്യങ്ങളും, അഭിലാഷങ്ങളും, പ്രതീക്ഷകളും ഉൾക്കൊള്ളുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന് “എനിക്ക് ഒരു ഡോക്ടറാകണം,” “ഞാൻ കൂടുതൽ ക്ഷമയുള്ള ഒരു വ്യക്തിയായി മാറണം,” “എനിക്ക് കൂടുതൽ മെച്ചപ്പെട്ട ഒരു വ്യക്തിയായിരിക്കണം” എന്നൊക്കെ വിശ്വസിക്കുന്നു.

ഈ മൂന്ന് ഘടകങ്ങളും തമ്മിൽ പൊരുത്തക്കേടുണ്ടാകുമ്പോൾ ഒരു വ്യക്തിക്ക് മാനസിക സംഘർഷം ഉണ്ടാകാം. ഉദാഹരണത്തിന്, തന്റെ സ്വയം ചിത്രവും ആദർശപരമായ സ്വത്വവും തമ്മിൽ വലിയ വ്യത്യാസമുണ്ടെങ്കിൽ (ഉദാഹരണത്തിന്: “ഞാൻ പഠനത്തിൽ വളരെ പിന്നിലാണ്, പക്ഷെ എനിക്ക് പഠനത്തിൽ ഒന്നാമനാകണം”), അത് ആത്മാഭിമാനം കുറയാൻ കാരണമാകും.

നിരവധി മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ ഈ വിഷയത്തെക്കുറിച്ച് പഠനങ്ങൾ നടത്തിയിട്ടുണ്ട്. അവരിൽ ഏറ്റവും പ്രമുഖൻ കാൾ റോജേഴ്സ് (Carl Rogers) ആണ്. മാനവികതാ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞനായ (Humanistic Psychologist) കാൾ റോജേഴ്സ്, സെൽഫ് കൺസെപ്റ്റിന് വലിയ പ്രാധാന്യം നൽകി. അദ്ദേഹത്തിന്റെ സിദ്ധാന്തമനുസരിച്ച്, ഒരു വ്യക്തിയുടെ മാനസികാരോഗ്യം, അവരുടെ സ്വയം ചിത്രവും ആദർശപരമായ സ്വത്വവും തമ്മിലുള്ള പൊരുത്തത്തെ ആശ്രയിച്ചിരിക്കുന്നു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ വാക്കുകളിൽ, “ഒരു വ്യക്തിയുടെ സ്വയം-രൂപീകരണത്തിനുള്ള ഏറ്റവും അടിസ്ഥാനപരമായ ആവശ്യം, തന്നെ താനായി അംഗീകരിക്കുകയും സ്നേഹിക്കുകയും ചെയ്യുക എന്നതാണ്.”

സെൽഫ് കൺസെപ്റ്റ് ഒറ്റരാത്രികൊണ്ട് ഉണ്ടാകുന്ന ഒന്നല്ല, മറിച്ച് ജീവിതത്തിലുടനീളം വികസിക്കുന്ന ഒന്നാണ്. ഇതിനെ സ്വാധീനിക്കുന്ന ചില പ്രധാന ഘടകങ്ങൾ:

അനുഭവങ്ങൾ: ജീവിതത്തിലെ വിജയങ്ങളും പരാജയങ്ങളും സെൽഫ് കൺസെപ്റ്റിനെ സ്വാധീനിക്കുന്നു.

സാമൂഹിക ഇടപെഴകൽ: മാതാപിതാക്കൾ, സുഹൃത്തുക്കൾ, അധ്യാപകർ, സഹപ്രവർത്തകർ എന്നിവരിൽനിന്ന് ലഭിക്കുന്ന അംഗീകാരവും വിമർശനവും ഒരു വ്യക്തിക്ക് തന്നെക്കുറിച്ചുള്ള കാഴ്ചപ്പാട് രൂപപ്പെടുത്താൻ സഹായിക്കുന്നു.

സാമൂഹിക താരതമ്യം: മറ്റുള്ളവരുമായി നമ്മളെത്തന്നെ താരതമ്യം ചെയ്യുന്നത് സെൽഫ് കൺസെപ്റ്റിനെ സ്വാധീനിക്കും.

സ്വയം ധാരണ എന്നത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ വ്യക്തിത്വത്തിന്റെ കാതലായ ഭാഗമാണ്. ഇത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ മാനസികവും ശാരീരികവുമായ ആരോഗ്യത്തെയും, ബന്ധങ്ങളെയും, ജീവിത വിജയത്തെയും നേരിട്ട് സ്വാധീനിക്കുന്നു. ആരോഗ്യകരമായ ഒരു സെൽഫ് കൺസെപ്റ്റ് രൂപപ്പെടുത്തുന്നത്, സന്തോഷകരവും സംതൃപ്തവുമായ ഒരു ജീവിതത്തിന് അത്യന്താപേക്ഷിതമാണ്.

സ്വയം-പ്രാപ്തി (Self-efficacy)

സ്വയം-പ്രാപ്തി (Self-efficacy) എന്നത് ഒരു വ്യക്തിക്ക് ഒരു പ്രത്യേക കാര്യത്തിൽ വിജയിക്കാൻ ആവശ്യമായ കഴിവുകളും കാര്യപ്രാപ്തിയും തനിക്കുണ്ടെന്ന് സ്വയം വിശ്വസിക്കുന്ന അവസ്ഥയാണ്. കനേഡിയൻ-അമേരിക്കൻ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞനായ ആൽബർട്ട് ബാന്ദുര (Albert Bandura) വികസിപ്പിച്ചെടുത്ത ഈ ആശയം, ഒരു വ്യക്തിയുടെ പെരുമാറ്റത്തെയും, ലക്ഷ്യങ്ങൾ നേടാനുള്ള കഴിവിനെയും, മാനസികാരോഗ്യത്തെയും നിർണ്ണയിക്കുന്ന ഒരു പ്രധാന ഘടകമാണ്.

ലളിതമായി പറഞ്ഞാൽ, ഒരു ജോലി ചെയ്യാനോ ഒരു വെല്ലുവിളി നേരിടാനോ തനിക്ക് കഴിയുമോ എന്നതിനെക്കുറിച്ചുള്ള ഒരു വ്യക്തിയുടെ വിധിന്യായമാണിത്. ഇത് ആത്മവിശ്വാസത്തിന് സമാനമാണെങ്കിലും, കൂടുതൽ കൃത്യവും നിർദ്ദിഷ്ടവുമാണ്.

ഒരു വ്യക്തിക്ക് പൊതുവായ കഴിവുകളുണ്ടെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്ന മനോഭാവം ആണ് ആത്മവിശ്വാസം (Confidence). ഒരു പ്രത്യേക സാഹചര്യത്തിലോ, ഒരു പ്രത്യേക കാര്യത്തിലോ വിജയിക്കാൻ തനിക്ക് കഴിയുമെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്ന മനോഭാവം ആണ് സ്വയം പ്രാപ്തി എന്നത്.

ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു വ്യക്തിക്ക് പൊതുവെ ഉയർന്ന ആത്മവിശ്വാസം ഉണ്ടായിരിക്കാം. എന്നാൽ, ഒരു പൊതുവേദിയിൽ പ്രസംഗിക്കാൻ ആവശ്യപ്പെടുമ്പോൾ, “എനിക്ക് ഇതിന് കഴിയില്ല” എന്ന് അവർക്ക് തോന്നാം. ഇവിടെ, പൊതുവായ ആത്മവിശ്വാസം ഉണ്ടെങ്കിലും, ആ പ്രത്യേക കാര്യത്തിൽ അവരുടെ സ്വയം പ്രാപ്തി കുറവാണ്.

ബാന്ദുരയുടെ അഭിപ്രായത്തിൽ, സ്വയം പ്രാപ്തി പ്രധാനമായും നാല് ഉറവിടങ്ങളിൽ നിന്നാണ് വികസിക്കുന്നത്:

പ്രവർത്തന വിജയം (Mastery Experiences):

മുൻപ് ഒരു കാര്യത്തിൽ നേടിയ വിജയം, ആ കാര്യത്തിൽ ഭാവിയിലും വിജയിക്കാൻ കഴിയുമെന്ന ആത്മവിശ്വാസം നൽകുന്നു. ഇതാണ് സ്വയം പ്രാപ്തിയുടെ ഏറ്റവും ശക്തമായ ഉറവിടം. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു പരീക്ഷയിൽ ഉയർന്ന മാർക്ക് നേടിയ ഒരു വിദ്യാർത്ഥിക്ക്, അടുത്ത പരീക്ഷയിലും വിജയിക്കാൻ കഴിയുമെന്ന ആത്മവിശ്വാസം ഉണ്ടാകുന്നു.

സാമൂഹിക മാതൃകകൾ (Vicarious Experiences): നമ്മളെപ്പോലുള്ള ആളുകൾ ഒരു കാര്യത്തിൽ വിജയിക്കുന്നത് കാണുമ്പോൾ, നമുക്കും അത് ചെയ്യാൻ കഴിയുമെന്ന വിശ്വാസം ഉണ്ടാകുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന് തന്റെ സുഹൃത്ത് ഒരു പൊതുവേദിയിൽ നന്നായി പ്രസംഗിക്കുന്നത് കാണുന്ന ഒരാൾക്ക്, “എനിക്കും ഇത് സാധ്യമാകും” എന്ന തോന്നൽ ഉണ്ടാകുന്നു.

സാമൂഹിക പ്രോത്സാഹനം (Social Persuasion): നമ്മൾ ഇഷ്ടപ്പെടുന്ന ഒരാൾ അല്ലെങ്കിൽ വിശ്വസനീയമായ ഒരു വ്യക്തി, “നിങ്ങൾക്ക് ഇത് ചെയ്യാൻ കഴിയും” എന്ന് പറയുമ്പോൾ അത് സ്വയം പ്രാപ്തി വർദ്ധിപ്പിക്കാൻ സഹായിക്കും. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു അത്‌ലറ്റിനെ അവരുടെ പരിശീലകൻ “നിങ്ങൾക്ക് ഈ ഓട്ടം പൂർത്തിയാക്കാൻ കഴിയും, നിങ്ങൾ തയ്യാറാണ്” എന്ന് പറഞ്ഞ് പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുന്നത്.

ശാരീരികവും മാനസികവുമായ അവസ്ഥകൾ (Psychological and Emotional States): ഒരു വെല്ലുവിളി നേരിടുമ്പോൾ ഉണ്ടാകുന്ന മാനസികാവസ്ഥയും ശാരീരിക ലക്ഷണങ്ങളും (ഉദാഹരണത്തിന്, ഹൃദയമിടിപ്പ് കൂടുക, വിയർക്കുക) ഒരു വ്യക്തിയുടെ സ്വയം പ്രാപ്തിയെ സ്വാധീനിക്കുന്നു. ഈ ലക്ഷണങ്ങളെ ഒരു ഭീഷണിയായി കാണാതെ, ഒരു ആവേശത്തിന്റെ ഭാഗമായി കാണാൻ കഴിയുന്നവർക്ക് ഉയർന്ന സ്വയം പ്രാപ്‌തി ഉണ്ടാകും.

ഉയർന്ന സ്വയം പ്രാപ്‌തിയുടെ ഗുണങ്ങൾ പലതാണ്.

അഭിപ്രേരണ (Motivation): ഇത് ഒരു വ്യക്തിയെ ലക്ഷ്യബോധത്തോടെ പ്രവർത്തിക്കാൻ പ്രേരിപ്പിക്കുന്നു.

മാനസികാരോഗ്യം: വെല്ലുവിളികളെ നേരിടാൻ തനിക്ക് കഴിവുണ്ടെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നതിനാൽ വിഷാദം, ഉത്കണ്ഠ തുടങ്ങിയ മാനസിക പ്രശ്നങ്ങളെ അതിജീവിക്കാൻ സഹായിക്കുന്നു.

പ്രവർത്തനശേഷി: ഉയർന്ന സ്വയം പ്രാപ്‌തി ഉള്ള ആളുകൾ കൂടുതൽ പരിശ്രമിക്കുകയും, പരാജയങ്ങളെ അതിജീവിച്ച് വിജയിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

സ്വയം പ്രാപ്‌തി സംബന്ധിച്ചു ആൽബർട്ട് ബാന്ദുരയുടെ പ്രശസ്തമായ ചില ഉദ്ധരണികൾ ഉണ്ട്‌.

 “തങ്ങളുടെ കഴിവുകളിൽ വിശ്വാസമില്ലാത്ത ആളുകൾ, അവരുടെ ജീവിതം നിയന്ത്രിക്കുന്നത് അവർക്ക് ചെയ്യാൻ കഴിയാത്ത കാര്യങ്ങളാണെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നു.”

“ഒരാൾക്ക് തൻ്റെ കഴിവുകളിൽ വിശ്വാസമുണ്ടെങ്കിൽ, അവൻ്റെ മാനസികവും, വൈകാരികവും, ശാരീരികവുമായ അവസ്ഥകൾ വിജയം നേടുന്നതിന് അനുകൂലമാക്കാൻ സാധിക്കും.”

ചുരുക്കത്തിൽ, സ്വയം പ്രാപ്‌തി എന്നത് ഒരു വ്യക്തിയുടെ സ്വപ്നങ്ങളെയും ലക്ഷ്യങ്ങളെയും യാഥാർത്ഥ്യമാക്കാനുള്ള ഒരു പ്രധാന ആയുധമാണ്. തനിക്ക് കഴിവുണ്ട് എന്ന് വിശ്വസിക്കുന്ന ഒരാൾ, വെല്ലുവിളികളെ ഭയപ്പെടാതെ മുന്നോട്ട് പോകാനും, ജീവിതത്തിൽ വിജയം നേടാനും സാധ്യത കൂടുതലാണ്.