ഡോ. ഭീംറാവു റാംജി അംബേദ്കർ ഇന്ത്യയുടെ ഭരണഘടനാ ശിൽപി എന്ന നിലയിൽ മാത്രമല്ല, സാമൂഹിക ജനാധിപത്യം സ്ഥാപിക്കുന്നതിനായി നിലവിലുള്ള സാമൂഹിക, രാഷ്ട്രീയ, സാമ്പത്തിക വ്യവസ്ഥകളെ സമൂലമായി ചോദ്യം ചെയ്ത ഒരു തത്വചിന്തകൻ എന്ന നിലയിലും പ്രസക്തനാണ്. അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര സങ്കല്പങ്ങൾ കേവലം ഭരണകൂടത്തെയും നിയമങ്ങളെയും കുറിച്ചുള്ള വിശകലനങ്ങളിൽ ഒതുങ്ങുന്നില്ല. മറിച്ച്, സ്വാതന്ത്ര്യം (Liberty), സമത്വം (Equality), സാഹോദര്യം (Fraternity) എന്നീ ആദർശങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കി ഒരു പുതിയ സാമൂഹിക ക്രമം സ്ഥാപിക്കാനുള്ള ബഹുമുഖമായ ഒരു വിപ്ലവ ദർശനമാണത്. അംബേദ്കറിൻ്റെ ദർശനത്തിൽ, നിയമപരവും സാമ്പത്തികപരവുമായ ജനാധിപത്യം, സാമൂഹിക ജനാധിപത്യത്തിൻ്റെ നേർരേഖയിൽ സ്ഥാപിക്കപ്പെടേണ്ടതുണ്ട്.
അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര ദർശനത്തെ അഞ്ച് പ്രധാന ഭാഗമായി തിരിക്കാം. സാമൂഹിക അടിത്തറ (ജാതി നിർമ്മാർജ്ജനം), രാഷ്ട്രീയഘടന (ഭരണഘടനാപരമായ ജനാധിപത്യം), സാമ്പത്തിക സങ്കല്പം (സ്റ്റേറ്റ് സോഷ്യലിസം), നിയമപരമായ പരിഷ്കരണം (ഹിന്ദു കോഡ് ബില്ലും UCC യും), ധാർമ്മിക വിപ്ലവം (ബുദ്ധമതം).

​I. സൈദ്ധാന്തിക അടിത്തറ: ജാതിയും സാമൂഹിക വിപ്ലവവും
​അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര ചിന്തയുടെ പ്രാരംഭവും അടിസ്ഥാനപരവുമായ വിഷയം ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ നിർമ്മാർജ്ജനമായിരുന്നു. രാഷ്ട്രീയം, സാമ്പത്തികശാസ്ത്രം, നിയമം തുടങ്ങിയ വിഷയങ്ങളിൽ അദ്ദേഹത്തിനുണ്ടായിരുന്ന കാഴ്ചപ്പാടുകൾക്ക് ജാതിയുടെ വിമർശനാത്മകമായ വിശകലനമാണ് അടിസ്ഥാനമായത്. സാമൂഹിക അടിത്തറയിലെ അസമത്വം നിലനിൽക്കുന്നിടത്തോളം കാലം, രാഷ്ട്രീയമോ സാമ്പത്തികമോ ആയ പരിഷ്കാരങ്ങൾ അർത്ഥശൂന്യമായിരിക്കുമെന്ന് അദ്ദേഹം ഉറച്ചു വിശ്വസിച്ചു.
​’ജാതിയുടെ നിർമ്മാർജ്ജനം’ (Annihilation of Caste) എന്ന തൻ്റെ കൃതിയിൽ അംബേദ്കർ, ഹിന്ദു സാമൂഹിക ക്രമത്തിൻ്റെ അടിത്തറയെ തകർക്കുന്ന വിമർശനങ്ങളാണ് മുന്നോട്ട് വെച്ചത്. ജാതിയെ കേവലം തൊഴിൽ വിഭജനമായി അംഗീകരിക്കുന്ന പരമ്പരാഗത വാദങ്ങളെ അദ്ദേഹം പൂർണ്ണമായും നിരാകരിച്ചു. ജാതി എന്നത് തൊഴിൽ വിഭജനമല്ല, മറിച്ച് തൊഴിലാളികളുടെ വിഭജനമാണ് എന്ന് അദ്ദേഹം വാദിച്ചു. ഒരു ജാതി എന്നാൽ, അത് പരസ്പരം പ്രവേശനമില്ലാത്ത ഒരു ‘അടച്ചുകെട്ടപ്പെട്ട വർഗ്ഗമാണ്’ (An Enclosed Class) എന്ന് അദ്ദേഹം നിർവചിച്ചു. ബ്രാഹ്മണർ ആദ്യം സ്വയം അടച്ചുപൂട്ടുകയും പിന്നീട് മറ്റുള്ളവരെ അതിന് നിർബന്ധിക്കുകയും ചെയ്തു എന്നൊരു ഊഹവും അദ്ദേഹം മുന്നോട്ട് വെച്ചു.
​ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ ഏറ്റവും വലിയ ദോഷങ്ങളിലൊന്നായി അദ്ദേഹം ചൂണ്ടിക്കാണിച്ചത്, അത് ഹിന്ദു സമൂഹത്തിൻ്റെ ധാർമ്മികതയെയും പൊതുബോധത്തെയും (Public Spirit, Charity, and Morality) പൂർണ്ണമായും ഇല്ലാതാക്കുന്നു എന്നതായിരുന്നു. വ്യക്തിപരമായ ധാർമ്മികതയും വിവേകവും ഇല്ലാതാവുകയും, ജാതിപരമായ കൂറ് വിശാലമായ ധാർമ്മിക പരിഗണനകൾക്ക് മുകളിൽ നിലനിൽക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. അസോസിയേറ്റഡ് കോർപ്പറേറ്റ് ജീവിതത്തെ ജാതി സമ്പ്രദായം തടസ്സപ്പെടുത്തുന്നു എന്നും അദ്ദേഹം നിരീക്ഷിച്ചു.
​അംബേദ്കർ മുന്നോട്ട് വെച്ച വിപ്ലവത്തിനുള്ള മാർഗ്ഗം കേവലം ജാതികൾ തമ്മിലുള്ള സഹഭോജനത്തിലോ മിശ്രവിവാഹത്തിലോ ഒതുങ്ങുന്നില്ല. ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ വേരറുക്കാൻ, ജാതി നിലനിൽക്കുന്നതിന് കാരണമായ മതപരമായ സങ്കൽപ്പങ്ങളെ (religious notions) നശിപ്പിക്കുകയാണ് യഥാർത്ഥ മാർഗ്ഗം എന്ന് അദ്ദേഹം വാദിച്ചു. ജാതിയുടെ നിയമപരവും ഭരണഘടനാപരവുമായ നിർമ്മാർജ്ജനം സാധ്യമാക്കുന്നതിന് മുമ്പ്, അതിൻ്റെ സാമൂഹികവും ധാർമ്മികവുമായ അടിത്തറ തകർക്കേണ്ടതുണ്ടെന്ന് അദ്ദേഹം പ്രഖ്യാപിച്ചു. അതായത്, ഭരണഘടനാപരമായ ജനാധിപത്യം നിലനിൽക്കണമെങ്കിൽ, അത് ജാതിയുടെ നൈതിക അടിത്തറയെ തകർക്കണം. ജാതി നിർമ്മാർജ്ജനമാണ് ഭരണഘടനാ ജനാധിപത്യത്തെ സുരക്ഷിതമാക്കുന്ന ഏറ്റവും അടിയന്തിരമായ ലക്ഷ്യം. ജാതിയുടെ വർഗ്ഗ പരവും നൈതികവും അഥവാ സാംസ്കാരികവുമായ ഉള്ളടക്കം മനസിലാക്കിയിരുന്നു എന്നതുകൊണ്ട് സ്വത്വവാദപരമായ സമീപനമല്ല അംബേദ്കറിനുണ്ടായിരുന്നതെന്നു പറയാം.

​ഇന്ത്യയുടെ സാമൂഹിക ഘടനയെക്കുറിച്ചുള്ള അംബേദ്കറിൻ്റെ വിമർശനം ഗ്രാമ വ്യവസ്ഥയിലേക്ക് നീണ്ടു. മഹാത്മാഗാന്ധിയും അംബേദ്കറും അരികുവൽക്കരിക്കപ്പെട്ട വിഭാഗങ്ങളെക്കുറിച്ച് ചിന്തിച്ചിരുന്നുവെങ്കിലും, ഗ്രാമങ്ങളോടുള്ള അവരുടെ സമീപനം നേർവിപരീതമായിരുന്നു. ഗാന്ധിജി ഗ്രാമങ്ങളെ ഇന്ത്യയുടെ അടിസ്ഥാന ഭരണ യൂണിറ്റായി (Village Republics) കണ്ടപ്പോൾ, അംബേദ്കർ ഗ്രാമങ്ങളെ ജാതിപരമായ വിവേചനത്തിൻ്റെയും പീഡനത്തിൻ്റെയും കേന്ദ്രമായി നിരാകരിച്ചു. ഗ്രാമങ്ങൾ അടിമത്തത്തിൻ്റെയും പ്രാകൃതത്വത്തിൻ്റെയും കേന്ദ്രങ്ങളാണെന്ന് അദ്ദേഹം വിശേഷിപ്പിച്ചു.
​ജാതി അധിഷ്ഠിത വിവേചനം ഇല്ലാത്ത നഗരങ്ങളിലേക്ക് ജനങ്ങൾ മാറുന്നതിനായി വ്യവസായവൽക്കരണത്തെയും നഗരവൽക്കരണത്തെയും അദ്ദേഹം ശക്തമായി പിന്തുണച്ചു. ഈ നിലപാട് സ്വാതന്ത്ര്യം, സമത്വം, സാഹോദര്യം എന്നിവയിൽ അധിഷ്ഠിതമായ ഒരു ജനാധിപത്യ സമൂഹത്തെ സ്ഥാപിക്കുന്നതിൽ അദ്ദേഹം വെച്ചുപുലർത്തിയ വിശ്വാസത്തെ ശക്തിപ്പെടുത്തി. ഇത് സൂചിപ്പിക്കുന്നത്, അംബേദ്കർ സാമ്പത്തിക നയങ്ങളെ സാമൂഹിക മാറ്റത്തിനുള്ള ഒരു ഉപകരണമായിട്ടാണ് കണ്ടത് എന്നാണ്.
​ഗാന്ധി സമഗ്രതയിൽ (Integration) വിശ്വസിച്ചപ്പോൾ, അംബേദ്കർ സാമൂഹികമായ ഉന്നമനത്തിൽ (Communitarian Upliftment) വിശ്വസിച്ചു.
​II. ഭരണകൂട സങ്കല്പവും ഭരണഘടനാ ദർശനവും
​സാമൂഹിക നീതിയിൽ അധിഷ്ഠിതമായ ഒരു ആധുനിക ഭരണകൂടം സ്ഥാപിക്കുന്നതിലായിരുന്നു അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര ദർശനത്തിൻ്റെ കേന്ദ്രബിന്ദു. പാർലമെന്ററി ജനാധിപത്യത്തിന് അദ്ദേഹം നൽകിയ അടിത്തറ, ഇന്ത്യയുടെ സവിശേഷമായ സാമൂഹിക സാഹചര്യങ്ങളെ അഭിസംബോധന ചെയ്യുന്നതായിരുന്നു.
​ഡോ. അംബേദ്കർ ഭരണഘടനയുടെ രൂപീകരണത്തിൽ മുഖ്യ പങ്ക് വഹിച്ചു. ഭരണഘടനാപരമായ പ്രതിവിധിക്കുള്ള അവകാശം ഉറപ്പാക്കുന്ന ആർട്ടിക്കിൾ 32-നെയാണ് അദ്ദേഹം ഭരണഘടനയുടെ ‘ആത്മാവും ഹൃദയവും’ എന്ന് വിശേഷിപ്പിച്ചത്. “ഈ ഭരണഘടനയിലെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട ഒരു ലേഖനം പേരെടുത്ത് പറയാൻ എന്നോട് ആവശ്യപ്പെട്ടാൽ, എനിക്ക് ആർട്ടിക്കിൾ 32 അല്ലാതെ മറ്റൊന്നിനെയും പറയാൻ കഴിയില്ല” എന്ന് അദ്ദേഹം ഭരണഘടനാ അസംബ്ലിയിൽ പറഞ്ഞു.
​മൗലികാവകാശങ്ങൾ നടപ്പിലാക്കാനുള്ള പ്രായോഗികമായ മാർഗ്ഗം ഈ ആർട്ടിക്കിൾ നൽകുന്നു. ഈ നിയമപരമായ ഉറപ്പ് ഇല്ലാതെ, മറ്റ് മൗലികാവകാശങ്ങൾ കേവലം കടലാസിലെ പ്രഖ്യാപനങ്ങൾ മാത്രമായി അവശേഷിക്കുമെന്നും, നിയമപരമായ നീതിയുടെ പ്രയോഗക്ഷമതയാണ് രാഷ്ട്രീയ ജനാധിപത്യത്തിൻ്റെ നിലനിൽപ്പിൻ്റെ ആധാരം എന്നും അദ്ദേഹം വിശ്വസിച്ചു. പൗരന്മാർക്ക് അവരുടെ മൗലികാവകാശങ്ങൾ ലംഘിക്കപ്പെട്ടാൽ സുപ്രീം കോടതിയെ നേരിട്ട് സമീപിക്കാനുള്ള സംവിധാനം അദ്ദേഹം ഉറപ്പാക്കി. എക്സിക്യൂട്ടീവ്, ലെജിസ്ലേറ്റീവ് അധികാരികൾക്കെതിരെ മൗലികാവകാശങ്ങൾ സംരക്ഷിക്കാൻ പൗരന്മാർക്ക് നേരിട്ട് അധികാരം നൽകുന്ന ഈ നിയമപരമായ ഉപകരണത്തിന് അദ്ദേഹം പ്രാധാന്യം നൽകിയത്, അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ ഭരണകൂട സങ്കൽപ്പത്തിലെ ജുഡീഷ്യൽ ആധിപത്യത്തെയും ഭരണകൂടത്തെ സംശയത്തോടെ വീക്ഷിക്കുന്ന സമീപനത്തെയും സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ഭരണകൂടത്തിന് അധികാരം നൽകുമ്പോഴും, ആ അധികാരം ദുരുപയോഗം ചെയ്യപ്പെടാനുള്ള സാധ്യതകൾക്കെതിരെ ഭരണഘടനാപരമായ പ്രതിരോധം സ്ഥാപിക്കുകയാണ് അദ്ദേഹം ചെയ്തത്.
​പാർലമെന്ററി ജനാധിപത്യം ഇന്ത്യയിൽ വിജയകരമായി പ്രവർത്തിക്കുന്നതിന് ചില സാമൂഹികവും രാഷ്ട്രീയപരവുമായ വ്യവസ്ഥകൾ പാലിക്കണമെന്ന് അംബേദ്കർ വാദിച്ചു. അവയിൽ പ്രധാനപ്പെട്ടവ:
​രാഷ്ട്രീയ പാർട്ടികൾ: ജനാധിപത്യത്തിൻ്റെ ഫലപ്രദമായ പ്രവർത്തനത്തിന് രാഷ്ട്രീയ പാർട്ടികൾ അനിവാര്യമാണ്.
​ഉത്തരവാദിത്തമുള്ള ഭരണം: പ്രതിപക്ഷം ഭരണകൂടത്തെ നിരന്തരം നിരീക്ഷിക്കുകയും നിയന്ത്രിക്കുകയും ചെയ്യുന്നതിലൂടെ എക്സിക്യൂട്ടീവ് ഉത്തരവാദിത്തമുള്ള ഭരണമായി മാറുന്നു.
​നിഷ്പക്ഷ സിവിൽ സർവീസ്: നിഷ്പക്ഷവും രാഷ്ട്രീയരഹിതവുമായ സിവിൽ സർവീസ് ഉറപ്പാക്കണം.
​ഭരണഘടനാപരമായ മര്യാദ: രാഷ്ട്രീയക്കാരും പൗരന്മാരും സത്യസന്ധവും ഉത്തരവാദിത്തമുള്ളതുമായ പെരുമാറ്റം സമൂഹത്തിൽ പാലിക്കണം.
​ന്യൂനപക്ഷ സുരക്ഷ: ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്ക് രാജ്യത്ത് സുരക്ഷിതത്വവും സ്വാതന്ത്ര്യവും അനുഭവിക്കാൻ കഴിയണം.
​ഇതിലെല്ലാം ഉപരിയായി, ജാതി സമ്പ്രദായം ജനാധിപത്യത്തിൻ്റെ വിജയകരമായ പ്രവർത്തനത്തിന് ഏറ്റവും ബുദ്ധിമുട്ടുള്ള തടസ്സമായി മാറിയേക്കാം എന്ന് അദ്ദേഹം മുന്നറിയിപ്പ് നൽകി. യൂറോപ്യൻ മാതൃകയിലുള്ള രാഷ്ട്രീയ സമത്വം (ഒരു വോട്ട്, ഒരു മൂല്യം) സാമൂഹിക അസമത്വങ്ങളാൽ (ജാതിപരമായ വേർതിരിവ്) അർത്ഥമില്ലാത്തതാക്കി മാറ്റപ്പെടാൻ സാധ്യതയുണ്ടെന്ന ദീർഘവീക്ഷണമാണ് ഈ മുന്നറിയിപ്പിലൂടെ അദ്ദേഹം നൽകിയത്.
​മർദ്ദിത വർഗ്ഗങ്ങളുടെ രാഷ്ട്രീയ പ്രാതിനിധ്യം അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്രത്തിൻ്റെ അവിഭാജ്യ ഘടകമായിരുന്നു. അയിത്തജനവിഭാഗങ്ങൾക്ക് പ്രത്യേക നിയോജകമണ്ഡലമെന്ന വാദമായിരുന്നു ഗാന്ധി-അംബേദ്കർ സംവാദത്തിലെ മുഖ്യ വിഷയം. പൂനാ പാക്ടിലൂടെ ഈ ആവശ്യം ദുർബലപ്പെടുത്തപ്പെട്ടെങ്കിലും, പ്രാതിനിധ്യത്തിൻ്റെ വിഷയം ഇന്ത്യയിലെ അയിത്ത ജനവിഭാഗങ്ങളുടെ മാത്രം പ്രശ്‌നല്ലെന്നും, ജനാധിപത്യം നിലനിൽക്കണമെങ്കിൽ മർദ്ദിത വർഗ്ഗങ്ങളുടെ പ്രാതിനിധ്യം എല്ലാ ജനാധിപത്യ വ്യവസ്ഥകളിലും ആവശ്യമാണെന്നും അദ്ദേഹം വ്യക്തമാക്കി. ഇത് ഒരു സാർവ്വലൗകിക പ്രശ്‌നമായാണ് അദ്ദേഹം കണ്ടത്.
​നിലവിലെ സംവരണ നയം (റിസർവേഷൻ) നൂറ്റാണ്ടുകളായുള്ള സാമൂഹിക അവഗണനയുടെ പ്രതിഫലനമാണ്. ഭരണഘടനാ നിർമ്മാണ സമിതിയുടെ അധ്യക്ഷനെന്ന നിലയിൽ സംവരണം പത്തുവർഷത്തേക്ക് പരിമിതപ്പെടുത്തേണ്ടി വന്നതിൽ അദ്ദേഹം നിരാശ പ്രകടിപ്പിച്ചു. കാരണം, ഭാവിയിൽ അതിൻ്റെ ആവശ്യകത തുടരുമെന്ന ദീർഘവീക്ഷണം അദ്ദേഹത്തിനുണ്ടായിരുന്നു. ഈ ദീർഘവീക്ഷണം പിന്നീട് പാർലമെൻ്റ് സംവരണം പല തവണ നീട്ടിയതിലൂടെ ശരിയാണെന്ന് തെളിഞ്ഞു.
ഈ താരതമ്യം വ്യക്തമാക്കുന്നത്, അംബേദ്കറുടെ ചിന്ത യൂറോപ്യൻ സോഷ്യലിസ്റ്റ് ചിന്തകളിൽ നിന്നും ഇന്ത്യൻ ദേശീയ പ്രസ്ഥാനത്തിൻ്റെ മുഖ്യധാരയിൽ നിന്നും സ്വതന്ത്രമായ ഒരു സ്വതന്ത്ര ദർശനമാണ് എന്നതാണ്.
​III. സ്റ്റേറ്റ് സോഷ്യലിസം: അംബേദ്കറിൻ്റെ സാമ്പത്തിക ജനാധിപത്യം
​രാഷ്ട്രീയ ജനാധിപത്യം നിലനിൽക്കണമെങ്കിൽ അതിന് സാമ്പത്തിക ജനാധിപത്യത്തിൻ്റെ അടിത്തറ ആവശ്യമാണെന്ന് അംബേദ്കർ വിശ്വസിച്ചു. മുതലാളിത്തത്തിൻ്റെ ചൂഷണ സ്വഭാവത്തെ ഒഴിവാക്കിക്കൊണ്ട് പാർലമെന്ററി മാർഗ്ഗങ്ങളിലൂടെ സോഷ്യലിസം സ്ഥാപിക്കാനാണ് അദ്ദേഹം ശ്രമിച്ചത്.

​മാർക്സിൻ്റെ സൈദ്ധാന്തിക സംഭാവനകളുടെയും വർഗ്ഗ വിശകലനത്തിൻ്റെയും പ്രാധാന്യം അംബേദ്കർ തിരിച്ചറിഞ്ഞിരുന്നു. എന്നിരുന്നാലും, മാർക്സിൻ്റെ ചില നിഗമനങ്ങളെ അദ്ദേഹം വിമർശിച്ചു. തൊഴിലാളിവർഗ്ഗ സർവാധിപത്യത്തിൻ്റെ സ്വഭാവം എങ്ങനെ ആയിരിക്കുമെന്നു പുനരാലോചിച്ചു. ‘അടച്ചുപൂട്ടപ്പെട്ട വർഗ്ഗം’ എന്ന് അദ്ദേഹം ഊന്നിപ്പറഞ്ഞതിലൂടെ, ജാതിക്ക് ഉള്ളിലെ സാമ്പത്തിക ഘടകത്തെയും സാംസ്കാരിക ഘടകത്തെയും അദ്ദേഹം ഉൾക്കൊണ്ടു.
​അംബേദ്കർ വിഭാവനം ചെയ്ത സാമ്പത്തിക വ്യവസ്ഥ സ്വച്ഛാധിപത്യമില്ലാത്ത സ്റ്റേറ്റ് സോഷ്യലിസമായിരുന്നു (State Socialism with Parliamentary Democracy—not Dictatorship). സ്റ്റേറ്റ് സോഷ്യലിസത്തെ രാഷ്ട്രീയ ജനാധിപത്യത്തിൻ്റെ ‘കോശങ്ങളും നാരുകളും’ (fibres) ആയാണ് അദ്ദേഹം കണ്ടത്. ഭരണകൂടത്തെ നിയമനിർമ്മാണത്തിനുള്ള സ്രോതസ്സായി കണ്ടുകൊണ്ട്, നിയമനിർമ്മാണത്തിലൂടെ സോഷ്യലിസ്റ്റ് ഘടന സ്ഥാപിക്കാൻ സാധിക്കുമെന്ന് അദ്ദേഹം വിശ്വസിച്ചു.
​സാമ്പത്തിക സമത്വം ഉറപ്പാക്കുന്നതിനായി അദ്ദേഹം നിർദ്ദേശിച്ച പ്രധാന ഘടനകൾ ഇവയാണ്:ഭൂമി ദേശസാൽക്കരണം.(കൃഷിഭൂമി സംസ്ഥാനത്തിൻ്റെ ഉടമസ്ഥതയിലായിരിക്കണം.)സംയുക്ത കൃഷി[കൃഷി കൂട്ടായ രീതികളിലൂടെ (Collectivized methods of cultivation) ]നടത്തണം.​വ്യവസായ നിയന്ത്രണം (ദ്രുതഗതിയിലുള്ള വ്യവസായവൽക്കരണത്തിനായി പ്രധാന വ്യവസായങ്ങൾ സംസ്ഥാനത്തിൻ്റെ ഉടമസ്ഥതയിലായിരിക്കണം.)സാമൂഹിക സുരക്ഷ (ഇൻഷുറൻസ് ദേശസാൽക്കരിച്ച് പൗരന്മാർക്ക് സാമൂഹിക സുരക്ഷ ഉറപ്പാക്കണം.)

​ഈ സോഷ്യലിസ്റ്റ് സമീപനം ജാതിവ്യവസ്ഥയുടെ സാമൂഹിക അധികാര ഘടനയെ തകർത്തു കൊണ്ടുള്ള സാമ്പത്തിക സമത്വത്തിനുള്ള ഉപാധിയായിരുന്നു. ഭൂമി ദേശസാൽക്കരിക്കുന്നത്, ജാതിപരമായ അധികാര ഘടനയുടെ അടിസ്ഥാനമായ ഗ്രാമീണ ഭൂവുടമസ്ഥതയുടെ അധികാരത്തെ നേരിട്ട് ഇല്ലാതാക്കാൻ ലക്ഷ്യമിട്ടു. നിയമത്തെ സാമൂഹിക മാറ്റത്തിനുള്ള നിർണ്ണായകമായ ഒരു ഉപകരണമായി അദ്ദേഹം കണ്ടു. അംബേദ്കറുടെ സോഷ്യലിസം സാമൂഹിക സമത്വത്തിന് ഊന്നൽ നൽകുന്ന ഒരു വിപ്ലവാത്മക സോഷ്യൽ എഞ്ചിനീയറിംഗ് മോഡലായി നിലകൊള്ളുന്നു.
​IV. നിയമ പരിഷ്കരണത്തിലൂടെയുള്ള സാമൂഹിക നീതി

​നിയമമന്ത്രി എന്ന നിലയിൽ, സാമൂഹിക നീതി നടപ്പിലാക്കുന്നതിനായി നിലവിലുള്ള നിയമങ്ങളെ പരിഷ്കരിക്കേണ്ടതിൻ്റെ പ്രാധാന്യം അംബേദ്കർ തിരിച്ചറിഞ്ഞു. പ്രത്യേകിച്ച്, സ്ത്രീകളുടെ അവകാശങ്ങളും സമുദായങ്ങൾ തമ്മിലുള്ള നിയമപരമായ സമത്വവും അദ്ദേഹത്തിന് പ്രധാനമായിരുന്നു.
​അംബേദ്കർ അവതരിപ്പിച്ച ഹിന്ദു കോഡ് ബിൽ (പിന്നീട് ഹിന്ദു വിവാഹ നിയമം 1955, ഹിന്ദു പിന്തുടർച്ചാവകാശ നിയമം 1956 ഉൾപ്പെടെയുള്ള നിയമങ്ങളായി നടപ്പിലാക്കി) സ്ത്രീകളുടെ അവകാശങ്ങൾ ഉറപ്പാക്കുന്നതിൽ ഒരു വിപ്ലവം സൃഷ്ടിച്ചു. വിവാഹം, വിവാഹമോചനം, സ്വത്തവകാശം എന്നിവയിൽ പരിഷ്കാരങ്ങൾ കൊണ്ടുവരാൻ ബിൽ ലക്ഷ്യമിട്ടു.
​ഈ ബിൽ ‘പുതിയ സിവിൽ കോഡിൻ്റെ ആദ്യപടിയാണ്’ എന്ന് അദ്ദേഹം പ്രഖ്യാപിച്ചു. നിയമം നടപ്പിലാക്കുന്നതിലെ തൻ്റെ ഉദാരമായ നിലപാട് അദ്ദേഹം വ്യക്തമാക്കിയത് ഇങ്ങനെയാണ്: “ഈ ബില്ലിന് ഉഗ്രരൂപമില്ല. സനാതന വിരോധവുമില്ല. പുതിയ അഭിപ്രായങ്ങൾക്കും പുതിയ ആചാരങ്ങൾക്കും സ്ഥാനം കൊടുത്തിട്ടുണ്ടെന്നു മാത്രം. പുതിയ അഭിപ്രായങ്ങളും പുതിയ ആചാരങ്ങളും ഇഷ്ടമില്ലാത്തവർ അവ പാലിക്കണമെന്ന് ബിൽ പറയുന്നില്ല”. ഈ പ്രസ്താവന സാമൂഹിക പരിഷ്കരണം സ്വമേധയാ ഉള്ളതായിരിക്കണം എന്ന അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ നിലപാടിലേക്ക് വിരൽ ചൂണ്ടുന്നു.

​ഏകീകൃത സിവിൽ കോഡ് (UCC – കരട് രേഖയിൽ ആർട്ടിക്കിൾ 35, പിന്നീട് ആർട്ടിക്കിൾ 44) സംബന്ധിച്ച അംബേദ്കറിൻ്റെ നിലപാട് നിർബന്ധിത നിയമം അടിച്ചേൽപ്പിക്കാനുള്ള ശ്രമമായിരുന്നില്ല.
​1948 നവംബർ 23-ന് ഭരണഘടനാ അസംബ്ലിയിലെ ചർച്ചയിൽ, UCC എല്ലാ പൗരന്മാരുടെയും മേൽ നിർബന്ധമായും അടിച്ചേൽപ്പിക്കാൻ കഴിയില്ല എന്ന് അദ്ദേഹം കൃത്യമായി വ്യക്തമാക്കി. ഇന്ത്യപോലൊരു ബഹുസ്വര രാജ്യത്ത് ഒരു ഏകീകൃത വ്യക്തി നിയമം അടിച്ചേൽപ്പിച്ചാൽ ഉണ്ടാകുന്ന ദുരന്തം ദീർഘവീക്ഷണത്തോടെ കണ്ടുകൊണ്ടാണ് ഏകീകൃത സിവിൽ കോഡിൻ്റെ പ്രയോഗം ‘പരിപൂർണ്ണമായും സ്വയംനിർണ്ണയപരമായിരിക്കണം’ (‘the application of the Code may be purely voluntary’) എന്ന് അദ്ദേഹം നിർദ്ദേശിച്ചത്. എന്നു കരുതി അത് മത ജാതിസ്വത്വത്തിലേക്കുള്ള മടങ്ങിപ്പോക്കല്ല.
​ഭാവിയിൽ പാർലമെൻ്റ് UCC നിർമ്മിക്കുകയാണെങ്കിൽ, ‘തങ്ങൾ അതിന് വിധേയരാകാൻ തയ്യാറാണ്’ എന്ന് പ്രഖ്യാപിക്കുന്നവർക്ക് മാത്രമേ നിയമം ബാധകമാകൂ എന്ന വ്യവസ്ഥ ഉൾപ്പെടുത്തുന്നത് ‘തികച്ചും സാധ്യമാണ്’ എന്നും അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു.
​ന്യൂനപക്ഷങ്ങളുടെ ആശങ്കകൾക്ക് മറുപടി പറയുന്നതിനിടെ, മുസ്ലിം സമുദായത്തെ കലാപത്തിലേക്ക് പ്രകോപിപ്പിക്കുന്ന തരത്തിൽ ഒരു സർക്കാരിനും അധികാരം പ്രയോഗിക്കാനാവില്ലെന്നും, അങ്ങനെ ചെയ്താൽ അതൊരു ‘ഭ്രാന്തൻ സർക്കാരായിരിക്കും’ എന്നും അദ്ദേഹം മുന്നറിയിപ്പ് നൽകി. ഇത് അധികാരത്തിൻ്റെ പ്രയോഗവും (Exercise of Power) അധികാരവും (Power) തമ്മിലുള്ള വ്യത്യാസം എടുത്തു കാണിക്കുന്നു. ഭരണഘടനാപരമായ മതേതരത്വം എന്നത് മതങ്ങളെ അധികാരം കൊണ്ട് ഇല്ലാതാക്കുന്നതല്ല. പൊതു വിടത്തെ മതവിമുക്ത സ്ഥലമാക്കുക, എന്നാൽ മതത്തിൽ വിശ്വാസിക്കാനുള്ള അവകാശം നൽകുക വഴി നിർബന്ധിതവിടവാങ്ങൽ അല്ല ഉദ്ദേശിക്കുന്നത്. എന്നാൽ മതം രാഷ്ട്രീയ സ്ഥലത്തെ ശല്യപ്പെടുത്തരുത്, അത്തരം വിവേചനങ്ങൾ ഉണ്ടാക്കരുത് എന്നാണ് ഉദ്ദേശ്യം. മനസ്സ് രാഷ്ട്രീയ സ്ഥലം ആകുന്ന മുറയ്ക്ക് ഏകീകൃത നിയമം കൊണ്ടു വരാം. അതു മതത്തെ പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുന്ന നയവുമല്ല. മതങ്ങളെ നിഷ്കാസനം ചെയ്യുന്ന നയവുമല്ല.

V. ധാർമ്മികവും രാഷ്ട്രീയപരവുമായ പരിവർത്തനം: ബുദ്ധമതം

​അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര ദർശനത്തിൻ്റെ ഏറ്റവും ഉന്നതമായ പ്രയോഗമായിരുന്നു ഹിന്ദുമതത്തിൽ നിന്നുള്ള വിട്ടുപോക്കും ബുദ്ധമതത്തിലേക്കുള്ള പരിവർത്തനവും. നിയമപരമായ പരിഷ്കാരങ്ങൾക്കും ഭരണഘടനാപരമായ സുരക്ഷിതത്വത്തിനും അപ്പുറം, സാമൂഹിക ജനാധിപത്യം നിലനിൽക്കാൻ ഒരു പൊതു ധാർമ്മികതയും നൈതികമായ അടിത്തറയും ആവശ്യമാണെന്ന് അദ്ദേഹം തിരിച്ചറിഞ്ഞു.

​ഹിന്ദുമതത്തിലെ ജാതി അടിസ്ഥാനത്തിലുള്ള അസമത്വങ്ങളോടുള്ള ദീർഘകാലമായുള്ള വിയോജിപ്പുകളാണ് അദ്ദേഹത്തെ മതപരിവർത്തനത്തിലേക്ക് നയിച്ചത്. ബുദ്ധമതത്തിൽ സമത്വത്തിൻ്റെയും സഹാനുഭൂതിയുടെയും വെളിച്ചമുണ്ടെന്ന് അദ്ദേഹം കണ്ടെത്തി.
​1956 ഒക്ടോബർ 14-ന് നാഗ്പൂരിൽ വെച്ച് ഏകദേശം 600,000 അനുയായികളോടൊപ്പം ബുദ്ധമതം സ്വീകരിച്ചത് കേവലം ഒരു ആത്മീയമായ തിരഞ്ഞെടുപ്പായിരുന്നില്ല, മറിച്ച് ജാതി വ്യവസ്ഥയുടെ തിരസ്കരണമായിരുന്നു. ഇത് ഇന്ത്യയിലെ ദശലക്ഷക്കണക്കിന് ദളിതർക്ക് വേണ്ടിയുള്ള ധീരമായ രാഷ്ട്രീയ സാമൂഹിക പ്രസ്താവന ആയിരുന്നു. ഈ പ്രസ്ഥാനം ഇന്നും ഉത്തരേന്ത്യൻ നാടുകളിൽ വലിയ രാഷ്ട്രീയ വിഷയമായി തുടരുകയും ദളിത് വിഭാഗങ്ങൾ മതപരിവർത്തനം നടത്തുകയും ചെയ്യുന്നു.

​’പുതിയ യാത്ര’ എന്ന അർത്ഥം വരുന്ന ‘നവയാനം’ അല്ലെങ്കിൽ ‘നിയോ ബുദ്ധിസം’ എന്നത് പരമ്പരാഗത ബുദ്ധമതത്തെ അംബേദ്കർ ഇന്ത്യയിലെ പാർശ്വവൽക്കരിക്കപ്പെട്ട സമൂഹങ്ങളുടെ ആവശ്യങ്ങൾക്കനുസൃതമായി പരിഷ്കരിച്ചതാണ്. അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ ഈ പുനർവ്യാഖ്യാനം യുക്തിപരവും സാമൂഹിക നീതിയിലധിഷ്ഠിതവുമായിരുന്നു.
​അദ്ദേഹം തൻ്റെ രാഷ്ട്രീയ കാഴ്ചപ്പാടുകളെ ബുദ്ധദർശനത്തിലൂടെ മൂല്യവത്കരിക്കുകയും തദ്ദേശീയവത്കരിക്കുകയും ബുദ്ധതത്വങ്ങളെ രാഷ്ട്രീയവത്കരിക്കുകയും (politicizes the Buddha philosophy) ചെയ്തു. പരമ്പരാഗത ബുദ്ധമതത്തിലെ കർമ്മം, പുനർജന്മം, നിർവാണം തുടങ്ങിയ metaphysical ഘടകങ്ങളെ അദ്ദേഹം ചോദ്യം ചെയ്തു.
​അംബേദ്കർ തൻ്റെ നവയാനത്തിൽ ദുഃഖം (Dukkha) എന്ന തത്വത്തെ വ്യക്തിപരമായ ക്ലേശമായി കണ്ടില്ല, മറിച്ച് വ്യവസ്ഥാപരമായ സാമൂഹിക സാമ്പത്തിക അനീതിയുടെ ഫലമായി വ്യാഖ്യാനിച്ചു. അതുപോലെ, ധമ്മം (Dhamma) എന്നത് മതപരമായ ആചാരങ്ങളോ ചടങ്ങുകളോ അല്ല, മറിച്ച് കരുണയിലും നീതിയിലും അധിഷ്ഠിതമായ ധാർമ്മികവും നൈതികവുമായ സാമൂഹിക പാതയാണ് എന്നും അദ്ദേഹം പുനർവ്യാഖ്യാനം ചെയ്തു.
​നവയാനം എന്നത് അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര ദർശനത്തെ സാമൂഹികമായി സഫലമാക്കുന്ന ഒരു Counter-Culture പ്രസ്ഥാനമാണ്. ബ്രാഹ്മണമതം അടിച്ചമർത്തൽ നിലനിർത്തുന്നതിനാൽ, നവയാനം ഈ പുതിയ ധാർമ്മിക അടിത്തറ നൽകി. ഇത് കേവലം ആത്മീയമല്ല, മറിച്ച് അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര ദർശനത്തിൻ്റെ സാമൂഹിക വിപ്ലവകരമായ പൂർത്തീകരണമാണ്.
അംബേദ്കറുടെ രാഷ്ട്രതന്ത്രത്തിൻ്റെ ഭാവിയും പ്രസക്തിയും

​ഡോ. ബി.ആർ. അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്ര ദർശനം ഏതെങ്കിലും ഒറ്റപ്പെട്ട സിദ്ധാന്തത്തിലോ നിയമത്തിലോ ഒതുങ്ങുന്നതല്ല. മറിച്ച്, ഇന്ത്യൻ യാഥാർത്ഥ്യങ്ങൾ കണക്കിലെടുത്ത് അദ്ദേഹം രൂപപ്പെടുത്തിയ ബഹുമുഖമായ ഒരു വിപ്ലവ പദ്ധതിയാണത്. ജാതിയും വർഗ്ഗവും, രാഷ്ട്രീയവും ധാർമ്മികതയും തമ്മിലുള്ള സങ്കീർണ്ണമായ ബന്ധങ്ങളെ അഭിമുഖീകരിക്കാൻ അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ ചിന്തകൾക്ക് സാധിച്ചു.

​അംബേദ്കറിൻ്റെ രാഷ്ട്രതന്ത്രം മൂന്ന് പരസ്പരബന്ധിതമായ ലക്ഷ്യങ്ങളിലൂടെയാണ് പ്രവർത്തിച്ചത്:
​സാമൂഹിക സ്വാതന്ത്ര്യം: ജാതിയുടെ മതപരമായ അടിത്തറ തകർക്കുക (Annihilation of Caste).

​രാഷ്ട്രീയ സമത്വം: പാർലമെന്ററി ജനാധിപത്യത്തിലൂടെ മൗലികാവകാശങ്ങളും പ്രാതിനിധ്യവും ഉറപ്പാക്കുക (Constitutionalism and Article 32).

​സാമ്പത്തിക നീതി: സ്റ്റേറ്റ് സോഷ്യലിസത്തിലൂടെ ഉൽപ്പാദന മാർഗ്ഗങ്ങളെ സാമൂഹിക നിയന്ത്രണത്തിലാക്കുക (Economic Democracy).

​ഈ മൂന്ന് ഘടകങ്ങളെ കൂട്ടിച്ചേർക്കുന്നതിലൂടെ മാത്രമാണ് സാമൂഹിക ജനാധിപത്യം സ്ഥാപിക്കാൻ കഴിയൂ എന്ന് അദ്ദേഹം വിശ്വസിച്ചു. രാഷ്ട്രീയ സമത്വം (ഒരു വോട്ട്) സാമൂഹിക സ്വാതന്ത്ര്യമില്ലെങ്കിൽ നിലനിൽക്കില്ല എന്നും, സാമ്പത്തിക നീതിയില്ലെങ്കിൽ സാമൂഹിക പരിഷ്കാരങ്ങൾ പൂർണ്ണമാകില്ല എന്നും അദ്ദേഹം വാദിച്ചു. മാർക്സിസത്തെയും ബുദ്ധിസത്തെയും ഉപയോഗപ്പെടുത്തിക്കൊണ്ട് തദ്ദേശീയമായ രാഷ്ട്രതന്ത്രതന്ത്വചിന്ത അദ്ദേഹം വികസിച്ചു. സ്റ്റേറ്റ് സോഷ്യലിസത്തിലൂടെ ഉൽപ്പാദന മാർഗ്ഗങ്ങളെ സാമൂഹിക നിയന്ത്രണത്തിലാക്കുക (Economic Democracy), ജാതിയെ തകർക്കുക ഇവയൊക്കെ വംശീയതയെ (ഉപദേശീയ വംശീയതയെയും ഭരണകൂട വംശീയതയെയും)ഉപയോഗപ്പെടുത്തിക്കൊണ്ട് എത്തുന്ന മുതലാളിത്തകാലത്തെ അംബേദ്കറിൻ്റെ പ്രസക്തിയെ കാണിക്കുന്നു.