പരിണാമ മനഃശാസ്ത്രം (Evolutionary Psychology)

പരിണാമപരമായ ജീവശാസ്ത്രത്തിന്റെ കാഴ്ചപ്പാടിലൂടെ മനുഷ്യന്റെ സ്വഭാവം, ചിന്ത, വികാരം എന്നിവയെ പഠിക്കുന്ന ശാസ്ത്രശാഖയായി പരിണാമ മനഃശാസ്ത്രത്തെ നിർവചിക്കാം. അതിജീവനത്തിനും പ്രത്യുത്പാദനത്തിനും നമ്മുടെ പൂർവ്വികരെ സഹായിച്ച ശാരീരികവും മാനസികവുമായ പ്രവണതകളുടെ സ്വാധീനമാണ് എല്ലാ മനുഷ്യസ്വഭാവങ്ങൾക്കും പിന്നിലെന്ന് പരിണാമ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ കരുതുന്നു. ഡാർവിന്റെ പ്രകൃതിനിർദ്ധാരണ സിദ്ധാന്തത്തെ (Natural Selection) അടിസ്ഥാനമാക്കിയാണ് ഈ ശാഖ നിലനിൽക്കുന്നത്.

പൊരുത്തപ്പെടൽ (Adaptation) എന്നത് ഇതിലെ ഒരു പ്രധാന ആശയം ആണ്. മനുഷ്യമസ്തിഷ്കത്തിലെ കോഗ്നിറ്റീവ് മെക്കാനിസങ്ങൾ (cognitive mechanisms) പരിണാമപരമായി ഉരുത്തിരിഞ്ഞ പൊരുത്തപ്പെടലുകളാണ്. ഉദാഹരണത്തിന്, പാമ്പുകളോടുള്ള ഭയം ഒരു അതിജീവനപൊരുത്തപ്പെടൽ ആയി കണക്കാക്കാം. നമ്മുടെ പൂർവ്വികർക്ക് വേട്ടക്കാരിൽ നിന്ന് രക്ഷപ്പെടാൻ ഇത്‌ സഹായകമായി.

പരിണാമപരമായ അനുരൂപീകരണ പരിസ്ഥിതി (Environment of Evolutionary Adaptedness – EEA) എന്നത് മറ്റൊരു പ്രധാന ആശയം ആണ്. നമ്മുടെ മാനസിക സംവിധാനങ്ങൾ രൂപപ്പെട്ടത് പ്ലീസ്റ്റോസീൻ കാലഘട്ടത്തിലെ (Pleistocene) വേട്ടയാടിയും ശേഖരിച്ചും ജീവിച്ചിരുന്ന (hunter-gatherer) പൂർവ്വികരുടെ പരിസ്ഥിതിയിലെ ആവർത്തിച്ചുള്ള പ്രശ്നങ്ങൾക്ക് പരിഹാരമായിട്ടാണ്. ഇണയെ കണ്ടെത്തുക, കൂട്ടത്തിൽ സുരക്ഷിതത്വം ഉറപ്പാക്കുക തുടങ്ങിയ പ്രശ്നങ്ങളാണിവ.

ഡൊമെയ്ൻ-സ്പെസിഫിക് മെക്കാനിസങ്ങൾ (Domain-Specific Mechanisms) ഇതിലെ മറ്റൊരു പ്രധാന ആശയമാണ്. മനുഷ്യമസ്തിഷ്കം ഓരോ പ്രത്യേക പ്രശ്നങ്ങൾ പരിഹരിക്കുന്നതിനായി പ്രത്യേക വൈദഗ്ധ്യമുള്ള നിരവധി മെക്കാനിസങ്ങൾ ചേർന്നതാണ്. ഉദാഹരണത്തിന്, ഭാഷ പഠിക്കാനുള്ള കഴിവ്, കള്ളം കണ്ടെത്താനുള്ള കഴിവ് തുടങ്ങിയവ.

ഈ സൈദ്ധാന്തിക കാഴ്ചപ്പാടുകൾ സൂചിപ്പിക്കുന്നത്, നമ്മൾ ഇന്ന് ചിന്തിക്കുകയും അനുഭവിക്കുകയും പ്രവർത്തിക്കുകയും ചെയ്യുന്ന രീതികൾ ദശലക്ഷക്കണക്കിന് വർഷങ്ങളായി നമ്മുടെ പൂർവ്വികർക്ക് അതിജീവിക്കാൻ സഹായകമായ മനഃശാസ്ത്രപരമായ പരിഹാരങ്ങളാണ് എന്നാണ്.

ഉപഭോക്തൃ മനഃശാസ്ത്രം (Consumer Psychology)

വ്യക്തികൾ, കൂട്ടങ്ങൾ, സംഘടനകൾ എന്നിവ ഉൽപ്പന്നങ്ങൾ, സേവനങ്ങൾ, ആശയങ്ങൾ എന്നിവ തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നതിനും ഉപയോഗിക്കുന്നതിനും വിനിയോഗിക്കുന്നതിനും പിന്നിലുള്ള മാനസിക പ്രക്രിയകളെക്കുറിച്ച് പഠിക്കുന്ന പ്രത്യേകതരം മനഃശാസ്ത്രശാഖയാണ്‌ ഉപഭോക്തൃ മനഃശാസ്ത്രം . ഒരാളുടെ ചിന്തകൾ, വിശ്വാസങ്ങൾ, വികാരങ്ങൾ, ധാരണകൾ എന്നിവ വാങ്ങൽ തീരുമാനങ്ങളെ എങ്ങനെ സ്വാധീനിക്കുന്നു എന്ന് മനസ്സിലാക്കുകയാണ് ഇതിന്റെ ലക്ഷ്യം.

ഇതിൽ ചില പ്രധാന സൈദ്ധാന്തിക ആശയങ്ങളുണ്ട്.
വൈകാരികമായ ബന്ധം (Emotional Connection) എന്നത് ഇതിലെ ഒരു പ്രധാന ആശയം ആണ്. ഉപഭോക്താക്കൾ യുക്തിപരമായ കാരണങ്ങളെക്കാൾ വൈകാരികമായ കാരണങ്ങളാലാണ് ഉൽപ്പന്നങ്ങൾ വാങ്ങുന്നത്. ഏറ്റവും വിലകുറഞ്ഞ കാർ വാങ്ങുന്നതിനു പകരം, ഒരു ഉപഭോക്താവ് ഉയർന്ന നിലവാരമുള്ളതും എന്നാൽ കൂടുതൽ വിലയുള്ളതുമായ ഒരു ബ്രാൻഡ് തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നു. ഇത് ആ ബ്രാൻഡ് നൽകുന്ന സുരക്ഷിതത്വബോധം, സാമൂഹിക നില, അല്ലെങ്കിൽ ആഡംബരത്തോടുള്ള വികാരം എന്നിവ കാരണമാകാം. ഒരു പ്രത്യേക ലോഗോയോടുള്ള വൈകാരികമായ അടുപ്പം ആ ബ്രാൻഡിന്റെ ഉൽപ്പന്നങ്ങൾ മാത്രം വാങ്ങാൻ അവരെ പ്രേരിപ്പിക്കുന്നു.

അവബോധപരമായ വിരുദ്ധത (Cognitive Dissonance) മറ്റൊരു ആശയമാണ്. ഒരു പ്രധാനപ്പെട്ട വാങ്ങൽ തീരുമാനം എടുത്തതിന് ശേഷം ഉപഭോക്താവിന് ഉണ്ടാകുന്ന മാനസികമായ അസ്വസ്ഥതയാണിത്. തന്റെ തീരുമാനം ശരിയായിരുന്നോ എന്ന സംശയം ഇതിന് കാരണമാകുന്നു. ലിയോൺ ഫെസ്റ്റിംഗർ (Leon Festinger) മുന്നോട്ടുവെച്ച കോഗ്നിറ്റീവ് ഡിസ്സോണൻസ് തിയറി (Cognitive Dissonance Theory) യിൽ അധിഷ്ഠിതമാണ് ഇത്‌. ഒരാൾ ഒരു പുതിയ സ്മാർട്ട്‌ഫോൺ വാങ്ങുന്നു. വാങ്ങിയ ശേഷം, മറ്റെന്തെങ്കിലും മോഡൽ തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നതായിരുന്നു നല്ലത് എന്ന് അയാൾക്ക് തോന്നുന്നു. വാങ്ങിയ ശേഷമുള്ള ഈ കുറ്റബോധം (Post-Purchase Regret) കുറയ്ക്കാൻ, ആ വ്യക്തി തന്റെ ഫോണിന്റെ നല്ല വശങ്ങളെക്കുറിച്ച് കൂടുതൽ പഠിക്കുകയും, മറ്റ് മോഡലുകളുമായി ബന്ധപ്പെട്ട നെഗറ്റീവ് വിവരങ്ങൾ തള്ളിക്കളയുകയും ചെയ്തേക്കാം. ഉപഭോക്താക്കൾക്ക് ഉറപ്പ് നൽകുന്ന സന്ദേശങ്ങൾ നൽകിക്കൊണ്ട് ബ്രാൻഡുകൾക്ക് ഈ വിരുദ്ധത ലഘൂകരിക്കാൻ കഴിയും.

മാസ്‌ലോയുടെ ആവശ്യകതാ ശ്രേണി (Maslow’s Hierarchy of Needs) മറ്റൊരു ആശയമാണ്. ഉപഭോക്താവിന്റെ പ്രചോദനം (Motivation) അവരുടെ അടിസ്ഥാനപരമായ ആവശ്യങ്ങളിൽ നിന്ന് ആരംഭിച്ച് ഉയർന്ന തലങ്ങളിലേക്ക് പോകുന്നു എന്ന് ഈ സിദ്ധാന്തം വിശദീകരിക്കുന്നു. ഈ ശ്രേണിയിൽ ഏറ്റവും താഴെ ഉള്ളത് അടിസ്ഥാന ആവശ്യങ്ങൾ (Physiological Needs) ആണ്. വിശപ്പു, ദാഹം എന്നിവയൊക്കെ ഇതിൽ ഉൾപെടുന്നു. വിശപ്പ് മാറ്റാൻ ഏത് സാധാരണ ഭക്ഷണവും മതിയാകും. ആദരവ്/നില (Esteem Needs) എന്നത് ഉയർന്ന തലത്തിലുള്ള ആവശ്യമാണ്. ഒരു വ്യക്തി ‘സെൽഫ്-എസ്റ്റീം’ എന്ന തലത്തിൽ എത്തുമ്പോൾ, താൻ വാങ്ങുന്ന ഭക്ഷണം തന്റെ സാമൂഹിക നിലയെ സൂചിപ്പിക്കണമെന്ന് ആഗ്രഹിക്കുന്നു. ഇത് പ്രശസ്തമായ റെസ്റ്റോറന്റുകളിൽ നിന്ന് മാത്രം ഭക്ഷണം കഴിക്കാനോ, വിലകൂടിയ ഡയറ്റ് പ്ലാനുകൾ പിന്തുടരാനോ അവരെ പ്രേരിപ്പിക്കുന്നു. ബ്രാൻഡുകൾ അവരുടെ ഉൽപ്പന്നങ്ങൾ ഈ ആവശ്യകതകളുമായി ബന്ധപ്പെടുത്തിയാണ് മാർക്കറ്റിംഗ് നടത്തുന്നത്.

മറ്റുള്ളവരുടെ തീരുമാനങ്ങൾ ഒരു വ്യക്തിയുടെ വാങ്ങൽ തീരുമാനത്തെ സ്വാധീനിക്കുന്നു. റോബർട്ട് സിയാൽഡിനി (Robert Cialdini) യുടെ സ്വാധീനത്തിന്റെ തത്വങ്ങൾ (Principles of Influence) ഇതിനു സാമൂഹിക തെളിവ് നൽകുന്നു. ഉദാഹരണത്തിനു ഒരു ഓൺലൈൻ ഷോപ്പിംഗ് സൈറ്റിൽ ഒരു ഉൽപ്പന്നത്തിന് ‘4.5 സ്റ്റാർ റേറ്റിംഗും 10,000-ൽ അധികം ആളുകൾ വാങ്ങിയെന്ന’ വിവരവും കാണുമ്പോൾ, ഉപഭോക്താവ് അത് വാങ്ങാൻ കൂടുതൽ സാധ്യതയുണ്ട്. മറ്റനേകം ആളുകൾക്ക് ഈ ഉൽപ്പന്നം ഇഷ്ടപ്പെട്ടെങ്കിൽ, അത് നല്ലതായിരിക്കും എന്നൊരു വിശ്വാസം ഇവിടെ പ്രവർത്തിക്കുന്നു. ഇതിന് വേണ്ടിയാണ് കമ്പനികൾ റിവ്യൂകളും കസ്റ്റമർ കോട്ടുകളും പരസ്യങ്ങളിൽ ഉപയോഗിക്കുന്നത്.

ഉപഭോക്തൃ മനഃശാസ്ത്രം, വാങ്ങുന്നവരുടെയും വിൽക്കുന്നവരുടെയും ലോകത്തെ ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന ഒരു പാലമാണ്. ഓരോ വാങ്ങൽ തീരുമാനവും കേവലം പണമിടപാടല്ല, മറിച്ച്, ആഴത്തിലുള്ള മാനസിക പ്രചോദനങ്ങൾ, വികാരങ്ങൾ, സാമൂഹിക സമ്മർദ്ദങ്ങൾ, ആവശ്യകതകൾ എന്നിവയുടെ ഫലമാണ് എന്ന് ഈ ശാസ്ത്രം അടിവരയിടുന്നു. ഇത് മനസ്സിലാക്കുന്നതിലൂടെ ബിസിനസ്സുകൾക്ക് അവരുടെ ഉൽപ്പന്നങ്ങളും മാർക്കറ്റിംഗ് തന്ത്രങ്ങളും ഉപഭോക്താക്കളുമായി കൂടുതൽ ഫലപ്രദമായി ബന്ധപ്പെടുത്താൻ സാധിക്കുന്നു.

സൈനിക മനഃശാസ്ത്രം (Military Psychology

സൈനിക മനഃശാസ്ത്രം (Military Psychology) എന്നത് മനഃശാസ്ത്ര തത്വങ്ങളും രീതികളും സൈനിക സാഹചര്യങ്ങളിൽ പ്രയോഗിക്കുന്ന ഒരു പ്രത്യേക ശാഖയാണ്. സൈന്യത്തിലെ ഉദ്യോഗസ്ഥരുടെയും അവരുടെ കുടുംബാംഗങ്ങളുടെയും മാനസികാരോഗ്യം, സൈനികരുടെ തിരഞ്ഞെടുപ്പ്, പരിശീലനം, ഓപ്പറേഷൻ സമയത്തെ പ്രകടനം മെച്ചപ്പെടുത്തൽ, യുദ്ധ തന്ത്രപരമായ കാര്യങ്ങൾ എന്നിവയെല്ലാം ഇതിന്റെ പരിധിയിൽ വരുന്നു. സൈന്യത്തിന്റെ കാര്യക്ഷമത, ഫലപ്രാപ്തി, സുസ്ഥിരമായ പ്രകടനം എന്നിവ ഉറപ്പാക്കുക എന്നതാണ് ഈ ശാഖയുടെ ആത്യന്തിക ലക്ഷ്യം.

ഇതിൽ പല പ്രധാന സൈദ്ധാന്തിക മേഖലകളുണ്ട്.
സൈനികരുടെ തിരഞ്ഞെടുപ്പും നിയമനവും (Selection and Placement) അതിൽ ഒന്നാണ്. സൈന്യത്തിലെ ഓരോ സ്ഥാനത്തിനും അനുയോജ്യരായ വ്യക്തികളെ കണ്ടെത്തുക എന്നതാണ് സൈനിക മനഃശാസ്ത്രത്തിന്റെ ആദ്യ ദൗത്യം. മാനസിക സ്ഥിരത, നേതൃത്വഗുണം, സമ്മർദ്ദത്തെ അതിജീവിക്കാനുള്ള കഴിവ് എന്നിവ ഇവിടെ വിലയിരുത്തുന്നു. സൈന്യത്തിന്റെ വിജയം അതിന്റെ ഓരോ അംഗത്തെയും ആശ്രയിച്ചിരിക്കുന്നു എന്നതിനാൽ, മനഃശാസ്ത്രപരമായ വിലയിരുത്തലുകൾ (Psychological assessments) വഴി, യുദ്ധഭൂമിയിലെ സമ്മർദ്ദങ്ങൾ കൈകാര്യം ചെയ്യാൻ കഴിയുന്ന, ഉയർന്ന ബുദ്ധിയും മാനസിക സ്ഥിരതയുമുള്ള വ്യക്തികളെ തിരഞ്ഞെടുക്കാൻ സൈനിക മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ സഹായിക്കുന്നു. ഉദാഹരണത്തിനു യു.എസ്. ആർമിയിലെ മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ റിക്രൂട്ട്‌മെന്റിന് മുൻപ് തന്നെ ഉദ്യോഗാർത്ഥികൾക്ക് സൈക്കോളജിക്കൽ സ്ക്രീനിംഗ് നടത്തുന്നു. പ്രത്യേക ദൗത്യങ്ങൾക്കായി വ്യക്തികളെ തിരഞ്ഞെടുക്കുമ്പോൾ, ഉയർന്ന മാനസിക പിരിമുറുക്കം നേരിടാനുള്ള അവരുടെ കഴിവ്, ടീം വർക്ക്, ധാർമ്മികമായ തീരുമാനമെടുക്കാനുള്ള ശേഷി എന്നിവ അളക്കുന്ന ‘സെലക്ഷൻ & അസസ്മെന്റ്’ (Selection and Assessment) പ്രോഗ്രാമുകൾക്ക് സൈനിക മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ രൂപം നൽകുന്നു.

പ്രകടനവും സമ്മർദ്ദത്തെ അതിജീവനശേഷിയും (Performance and Resilience) ഇതിലെ മറ്റൊരു പ്രധാന മേഖലയാണ്. യുദ്ധഭൂമിയിലെ കഠിനമായ സാഹചര്യങ്ങളിൽ പോലും സൈനികർക്ക് മികച്ച പ്രകടനം കാഴ്ചവെക്കാൻ കഴിയണം. ഇതിനായി സൈനിക മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ ‘മാനസിക പ്രതിരോധ പരിശീലനം’ (Resilience Training) പോലെയുള്ള പ്രത്യേക പരിശീലന രീതികൾ വികസിപ്പിക്കുന്നു. സൈനികർക്ക് മാനസികാഘാതം (Trauma) സംഭവിക്കുന്നതിന് മുൻപ് തന്നെ, സമ്മർദ്ദങ്ങളെ അതിജീവിക്കാനുള്ള കഴിവുകൾ വളർത്തുന്ന രീതിയാണിത്. ഭയം എന്നത് സ്വാഭാവികമാണ്, എന്നാൽ ആ ഭയം പ്രകടനത്തെ തടസ്സപ്പെടുത്തരുത്. നിരന്തരമായ ശുഭാപ്തിവിശ്വാസം ഒരു സൈനിക യൂണിറ്റിന്റെ മൊത്തത്തിലുള്ള ശക്തി വർദ്ധിപ്പിക്കുന്നു. സൈനിക മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ ‘സ്ട്രെസ് ഇനോക്കുലേഷൻ ട്രെയിനിംഗ്’ (Stress Inoculation Training) ഉപയോഗിച്ച്, സൈനികരെ നിയന്ത്രിത അപകടസാധ്യതയുള്ള സാഹചര്യങ്ങളിൽ (Controlled high-stress scenarios) പരിശീലിപ്പിക്കുന്നു. ഇത് യഥാർത്ഥ പോരാട്ടത്തിൽ പെരുമാറ്റം മെച്ചപ്പെടുത്താനും തീരുമാനമെടുക്കാനുള്ള സമയം കുറയ്ക്കാനും സഹായിക്കുന്നു.

മാനസികാരോഗ്യ പരിചരണവും PTSD ചികിത്സയും (Mental Health and PTSD Treatment) മറ്റൊരു പ്രധാന മേഖലയാണ്.
പോരാട്ടത്തിന് ശേഷമുള്ള മാനസികാഘാതം (Post-Traumatic Stress Disorder – PTSD), വിഷാദം, ആത്മഹത്യാ പ്രവണത എന്നിവ സൈനിക മനഃശാസ്ത്രത്തിന്റെ പ്രധാന വെല്ലുവിളികളാണ്. യുദ്ധാനന്തര മാനസികാരോഗ്യ സംരക്ഷണം ഒരു ദേശീയ കടമയാണ്. സൈനിക മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ ഈ രംഗത്തെ ക്ലിനിക്കൽ വിദഗ്ദ്ധരാണ്. ഉദാഹരണത്തിനു, PTSD ചികിത്സിക്കാൻ സൈനിക മനഃശാസ്ത്രജ്ഞർ സാധാരണയായി കോഗ്നിറ്റീവ് ബിഹേവിയറൽ തെറാപ്പി (CBT), എക്സ്പോഷർ തെറാപ്പി (Exposure Therapy) എന്നിവയുടെ സൈനിക പശ്ചാത്തലത്തിലുള്ള രൂപങ്ങൾ ഉപയോഗിക്കുന്നു. ഉദാഹരണത്തിന്, ‘പ്രൊലോങ്ഡ് എക്സ്പോഷർ’ (Prolonged Exposure) എന്ന തെറാപ്പിയിലൂടെ, സൈനികർക്ക് സുരക്ഷിതമായ അന്തരീക്ഷത്തിൽ അവരുടെ ആഘാതകരമായ ഓർമ്മകളെ നേരിടാൻ പരിശീലനം നൽകുന്നു.

തന്ത്രപരമായ പ്രയോഗങ്ങൾ (Tactical Applications) എന്നത് സൈനിക മനഃശാസ്ത്രം ഓപ്പറേഷണൽ തലത്തിലും ഉപയോഗിക്കുന്ന മറ്റൊരു പ്രധാന മേഖലയാണ്. സൈക്കോളജിക്കൽ ഓപ്പറേഷൻസ് (PSYOP – Psychological Operations) / മനോവീര്യ യുദ്ധം (Psychological Warfare) എന്നിവ ഇതിൽ ഉൾപ്പെടുന്നു. ശത്രുസൈന്യത്തിന്റെ മനോവീര്യം തകർക്കാനും, സിവിലിയൻ ജനതയുടെ പിന്തുണ നേടാനും മനഃശാസ്ത്ര തത്വങ്ങൾ ഉപയോഗിക്കുന്ന തന്ത്രമാണിത്. പോരാട്ടത്തിന് മുൻപായി, ശത്രു രാജ്യത്തെ സൈനികർക്കിടയിൽ ഭയവും ആശയക്കുഴപ്പവും സൃഷ്ടിക്കുന്ന ലഘുലേഖകളോ റേഡിയോ സന്ദേശങ്ങളോ പ്രചരിപ്പിക്കുന്നത് ഇതിന് ഉദാഹരണമാണ്.

സൈനിക മനഃശാസ്ത്രം കേവലം ചികിത്സാപരമായ ഒരു ശാഖയല്ല, മറിച്ച്, യുദ്ധത്തിന്റെ സ്വഭാവം മാറുമ്പോൾ, സൈനികരുടെ പ്രകടനം, മനോവീര്യം, ധാർമ്മികമായ നിലപാടുകൾ എന്നിവ ഉറപ്പാക്കുന്ന തന്ത്രപരമായ ഒരു പങ്കാളിയാണ്. ഇത് മനഃശാസ്ത്ര തത്വങ്ങളും രീതികളും സൈനിക സാഹചര്യങ്ങളിൽ പ്രയോഗിക്കുന്ന ഒരു പ്രത്യേക ശാഖയാണ്.

ലിംഗ മനഃശാസ്ത്രം (Gender Psychology)

ലിംഗ മനഃശാസ്ത്രം (Gender Psychology) എന്നത് വ്യക്തിയുടെ ലിംഗഭേദം (Gender) എങ്ങനെ അവരുടെ മാനസിക പ്രക്രിയകളെ, ചിന്തകളെ, വികാരങ്ങളെ, സാമൂഹിക പെരുമാറ്റങ്ങളെ, വ്യക്തിപരമായ സ്വത്വത്തെ എന്നിവ സ്വാധീനിക്കുന്നു എന്ന് പഠിക്കുന്ന മനഃശാസ്ത്ര ശാഖയാണ്.
ഇവിടെ ‘സെക്സ്’ (Sex – ജൈവപരമായ ലിംഗം) എന്നതിൽ നിന്നും ‘ജെൻഡർ’ (Gender – സാമൂഹികവും സാംസ്കാരികപരവുമായ ലിംഗം) എന്ന സംജ്ഞയെ വേർതിരിച്ച് മനസ്സിലാക്കേണ്ടത് അത്യാവശ്യമാണ്. ജൈവപരമായ വ്യത്യാസങ്ങളെക്കാൾ, സമൂഹം ഓരോ ലിംഗത്തിനും നൽകുന്ന റോളുകളും പ്രതീക്ഷകളും ഒരാളുടെ വ്യക്തിത്വത്തെ എങ്ങനെ രൂപപ്പെടുത്തുന്നു എന്നതിലാണ് ലിംഗ മനഃശാസ്ത്രം പ്രധാനമായും ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിക്കുന്നത്.

സാമൂഹിക പങ്കാളിത്ത സിദ്ധാന്തം (Social Role Theory) ലിംഗ മനഃശാസ്ത്രത്തിലെ ഏറ്റവും സ്വാധീനമുള്ള സിദ്ധാന്തങ്ങളിൽ ഒന്നാണ്. ലിംഗപരമായ വ്യത്യാസങ്ങൾ പ്രധാനമായും ഉണ്ടാകുന്നത്, ഓരോ ലിംഗവിഭാഗത്തെയും സമൂഹം വ്യത്യസ്ത റോളുകളിൽ (പങ്കാളിത്തങ്ങളിൽ) നിയമിക്കുന്നതുകൊണ്ടാണ് എന്ന് ഈ സിദ്ധാന്തം വാദിക്കുന്നു. “ലിംഗപരമായ വ്യത്യാസങ്ങൾ കൂടുതലും സാമൂഹിക ഘടനയുടെ ഫലമാണ്, അല്ലാതെ ജൈവപരമായ സഹജവാസനയുടെ (Biological disposition) ഫലമല്ല” എന്നതാണ് ഇതിന്റെ പ്രധാന ആശയം. ഉദാഹരണത്തിനു, ലോകമെമ്പാടുമുള്ള മിക്ക സമൂഹങ്ങളിലും, പുരുഷന്മാരെ ‘പ്രധാന വരുമാനമാർഗ്ഗം നേടുന്നവർ’ (Breadwinners), ‘നേതാക്കന്മാർ’ എന്നീ റോളുകളിലും, സ്ത്രീകളെ ‘പരിപാലകർ’ (Caretakers), ‘വീട്ടുകാര്യങ്ങൾ ശ്രദ്ധിക്കുന്നവർ’ എന്നീ റോളുകളിലുമാണ് നിയമിച്ചിട്ടുള്ളത്. ഈ റോളുകൾ നിറവേറ്റുന്നതിനായി, പുരുഷന്മാർ ആക്രമണോത്സുകത, മത്സരബുദ്ധി, ആത്മവിശ്വാസം തുടങ്ങിയ സ്വഭാവങ്ങൾ പഠിക്കുന്നു. സ്ത്രീകൾ വാത്സല്യം, സഹാനുഭൂതി, മറ്റുള്ളവരുമായി സഹകരിക്കാനുള്ള കഴിവ് തുടങ്ങിയ സ്വഭാവങ്ങൾ ആർജ്ജിക്കുന്നു. അതായത്, ഒരു വ്യക്തിയുടെ റോൾ അവരുടെ പെരുമാറ്റത്തെ നിർണയിക്കുന്നു, അല്ലാതെ ജന്മനാ ഉള്ള സ്വഭാവവിശേഷങ്ങളല്ല.

ലിംഗ സ്കീമ സിദ്ധാന്തം (Gender Schema Theory) മറ്റൊരു പ്രധാന സിദ്ധാന്തമാണ്.
ഒരാളുടെ ചിന്താ പ്രക്രിയകളെ ലിംഗപരമായ ധാരണകൾ എങ്ങനെ സ്വാധീനിക്കുന്നു എന്ന് ഈ സിദ്ധാന്തം വിശദീകരിക്കുന്നു. ലിംഗവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട വിവരങ്ങൾ സ്വീകരിക്കാനും ചിട്ടപ്പെടുത്താനും ഓരോ വ്യക്തിയും ഒരു മാനസിക ചട്ടക്കൂട് അഥവാ ‘ജെൻഡർ സ്കീമ’ വികസിപ്പിച്ചെടുക്കുന്നു. “ഒരാൾ തന്റെ ലിംഗ സ്കീമയുടെ ലെൻസിലൂടെയാണ് ലോകത്തെ കാണുന്നത്. ഇത് സ്വയം നിർണ്ണയത്തെയും വിവരങ്ങൾ മനസ്സിലാക്കുന്നതിനെയും സ്വാധീനിക്കുന്നു.” എന്നതാണ് ഇതിലെ പ്രധാന ആശയം. ഉദാഹരണത്തിനു, ഒരു കുട്ടി ‘സ്ത്രീ സ്കീമ’ വികസിപ്പിക്കുമ്പോൾ, “പെൺകുട്ടികൾക്കുള്ളതാണ്” എന്ന് ലേബൽ ചെയ്ത കളിപ്പാട്ടങ്ങളെക്കുറിച്ചും പ്രവർത്തനങ്ങളെക്കുറിച്ചും മാത്രമേ അവർ ശ്രദ്ധിക്കുകയും ഓർമ്മിക്കുകയും ചെയ്യുകയുള്ളൂ. അതായത്, ഒരു പ്രത്യേക കളിപ്പാട്ടം (ഉദാഹരണത്തിന്, ട്രക്ക്) ഒരു പെൺകുട്ടിക്ക് വ്യക്തിപരമായി ഇഷ്ടപ്പെട്ടാൽ പോലും, അത് ‘ആൺ സ്കീമ’യിൽ പെടുന്നതായതുകൊണ്ട്, ആ കുട്ടി ആ കളിപ്പാട്ടത്തെ മനഃപൂർവം ഒഴിവാക്കുകയോ അല്ലെങ്കിൽ അതിനെക്കുറിച്ച് ശ്രദ്ധിക്കാതിരിക്കുകയോ ചെയ്യാം. ലിംഗപരമായ സ്കീമകളിൽ അമിതമായി ആശ്രയിക്കാതെ, ഒരു വ്യക്തിക്ക് സ്ത്രീകളുടെയും പുരുഷന്മാരുടെയും സ്വഭാവ സവിശേഷതകൾ (വാത്സല്യവും ആത്മവിശ്വാസവും) ഒരേപോലെ ഉൾക്കൊള്ളാൻ കഴിയുന്ന അവസ്ഥയാണ് ‘ആൻഡ്രോജിനി’. ഇത് കൂടുതൽ മാനസിക ആരോഗ്യകരമായ ഒരു അവസ്ഥയാണ്.

ലിംഗ സ്വഭാവങ്ങൾ എങ്ങനെയാണ് സാമൂഹികമായി പഠിക്കപ്പെടുന്നത് എന്ന് മറ്റൊരു പ്രധാന സിദ്ധാന്തമായ സാമൂഹിക പഠന സിദ്ധാന്തം (Social Learning Theory)
വിശദീകരിക്കുന്നു.
“നിരീക്ഷണം, അനുകരണം, ബലപ്പെടുത്തൽ (Reinforcement) എന്നിവയിലൂടെയാണ് ലിംഗപരമായ പെരുമാറ്റങ്ങൾ ഒരു വ്യക്തി ആർജ്ജിക്കുന്നത്.” എന്നതാണ് ആൽബർട്ട് ബന്ദൂര (Albert Bandura) യുടെ ഈ സിദ്ധാന്തത്തിന്റെ പ്രധാന ആശയം
* ഉദാഹരണം:
* നിരീക്ഷണം (Observation): ഒരു ചെറിയ ആൺകുട്ടി അവന്റെ അച്ഛൻ ടി.വി. കാണുന്നത് നിരീക്ഷിക്കുന്നു (മാതൃക).
* അനുകരണം (Imitation): അവൻ അച്ഛനെപ്പോലെ കൈയും കെട്ടി ഇരിക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്നു.
* ബലപ്പെടുത്തൽ (Reinforcement): ഇത് കാണുന്ന വീട്ടുകാർ അവനെ അഭിനന്ദിക്കുകയോ (“നല്ല മിടുക്കൻ”) പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുകയോ ചെയ്യുമ്പോൾ (പോസിറ്റീവ് ബലപ്പെടുത്തൽ), ആ പെരുമാറ്റം ആവർത്തിക്കാനുള്ള സാധ്യത കൂടുന്നു.
* അതുപോലെ, ഒരു പെൺകുട്ടി കളിക്കുമ്പോൾ ആക്രമണോത്സുകത കാണിക്കുകയും, അതിന് രക്ഷിതാക്കളിൽ നിന്നും ശാസന ലഭിക്കുകയും ചെയ്യുമ്പോൾ (നെഗറ്റീവ് ബലപ്പെടുത്തൽ), ആ പെരുമാറ്റം ഒഴിവാക്കാൻ അവൾ പഠിക്കുന്നു.

ലിംഗ മനഃശാസ്ത്രം, ലിംഗഭേദം എന്നത് കേവലം ജൈവപരമായ ഒരു നിർണ്ണയം മാത്രമല്ലെന്നും, മറിച്ച് സമൂഹം, സംസ്കാരം, വ്യക്തിഗത ചിന്താ പ്രക്രിയകൾ എന്നിവയാൽ നിരന്തരം നിർമ്മിക്കപ്പെടുന്ന ഒരു സങ്കീർണ്ണമായ മാനം ആണെന്നും സ്ഥാപിക്കുന്നു. ലിംഗഭേദത്തെക്കുറിച്ചുള്ള സിദ്ധാന്തങ്ങൾ, സ്ത്രീകളുടെയും പുരുഷന്മാരുടെയും പെരുമാറ്റ രീതികളെക്കുറിച്ച് നിലനിൽക്കുന്ന സ്റ്റീരിയോടൈപ്പുകളെ ചോദ്യം ചെയ്യാനും, എല്ലാ വ്യക്തികൾക്കും അവരുടെ സാമൂഹിക ലിംഗഭേദം പരിഗണിക്കാതെ, അവരുടെ കഴിവുകളും ഇഷ്ടങ്ങളും അനുസരിച്ച് പ്രവർത്തിക്കാൻ കഴിയുന്ന ഒരു വഴക്കം (Flexibility) പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കാനും സഹായിക്കുന്നു.